Język rusiński, łemkowski… a może po prostu dialekt ukraińskiego?

W moim artykule pisałam o mniejszości węgierskiej zamieszkującej Zakarpacie, natomiast dziś postaram się zapoznać Czytelników z inną grupą etniczną, która oficjalnie stanowi niewielki ułamek ludności obwodu zakarpackiego… ale tak naprawdę może być większością. Są nią Rusini. Należy podkreślić, że zamieszkują oni nie tylko na Ukrainie. Język rusiński jest używany między innymi w należącej do Serbii Wojwodinie (gdzie jest jednym z języków urzędowych), na Słowacji, blisko spokrewniony jest z nim również język łemkowski, posiadający status języka mniejszości etnicznej w Polsce. Ponieważ jednak mieszkam na Ukrainie, a mój cykl artykułów poświęcony jest właśnie temu krajowi, najwięcej uwagi poświęcę Rusinom mieszkającym na Zakarpaciu.

Niestety, nie mogę ocenić, w jakim stopniu język zamieszkujących Polskę Łemków jest tożsamy z językiem Rusinów z Wojwodiny, gdyż nigdy nie miałam z tymi dialektami (w tym kontekście mam na myśli różne odmiany języka rusińskiego – bez oceniania, czy chodzi o dialekty samodzielnego języka, czy też o dialekty ukraińskie) zbyt dużo do czynienia. Nie ulega jednak wątpliwości, że pomimo silnego wpływu „dużych” języków, dialekty rusińskie mają sporo wspólnych cech, odróżniających je od literackiego języka ukraińskiego. Należy do nich akcent padający na przedostatnią sylabę (ruchomy w języku ukraińskim), stosowanie enklitycznych (krótkich) form zaimków osobowych, takich jak „mi”, „mu”, „t’a” itd. niewystępujących w standardowym ukraińskim, końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej „-me” (typowe dla języka czeskiego i słowackiego, natomiast ukraińska końcówka to „-mo”) i wiele innych. Można powiedzieć, że język rusiński jest ogniwem łączącym języki wschodniosłowiańskie z zachodniosłowiańskimi. O ile różnice gramatyczne i składniowe raczej nie czynią go niezrozumiałym dla Ukraińców, większe trudności sprawia słownictwo (często zapożyczone z sąsiednich języków) oraz specyficzny akcent. Ten krótki filmik przedstawia uroczą starszą panią z Zakarpacia, opowiadającą o sobie i swoich sąsiadach:

Muszę przyznać, że rozumiem jedynie około 75% jej wypowiedzi i zupełnie „gubię się” pod koniec, kiedy pani zaczyna mówić bardzo szybko. Odnoszę jednak wrażenie, że słownictwo używane przez nią wcale aż tak bardzo nie różni się od standardowego języka ukraińskiego. Udało mi się wychwycić jedno zapożyczenie z węgierskiego oraz kilka z rosyjskiego – ale przecież „surżyk” występuje we wszystkich regionach Ukrainy. Czynnikiem utrudniającym zrozumienie tej wypowiedzi jest właśnie akcent i bardzo specyficzna wymowa niektórych głosek, zupełnie nietypowa dla języka ukraińskiego. Czy można więc uznać, że rusiński jest odrębnym językiem?

Z pewnością dialekt używany przez mieszkańców Zakarpacia znacznie wyróżnia się na tle pozostałych dialektów języka ukraińskiego, które są wzajemnie zrozumiałe. Oczywiście, mieszkaniec Ukrainy Wschodniej, nawet przy założeniu, że biegle mówi po ukraińsku, może mieć problem ze zrozumieniem niektórych polonizmów używanych przez galicjan, ale raczej nie zakłóci to komunikacji. Zakarpacie ma jednak pewną cechę, odróżniającą je od wszystkich innych regionów Ukrainy – jest nią izolacja geograficzna. Dziś droga z Zakarpacia do sąsiednich regionów zajmuje jedynie kilka godzin jazdy pociągiem lub samochodem przez jedną z malowniczych przełęczy. Polecam zwłaszcza przejazd pociągiem przez Przełęcz Użocką tuż przy polskiej granicy – byłam tam już kilkakrotnie, ale zawsze jestem pod ogromnym wrażeniem. Zanim jednak zbudowano dziesiątki mostów nad przepaściami i tuneli, Zakarpacie było w zasadzie odizolowane od reszty terytorium współczesnej Ukrainy. Dodatkowym czynnikiem izolującym była przynależność państwowa, gdyż przez wiele stuleci Zakarpacie należało do Królestwa Węgier. Większość ludności regionu zawsze stanowiła ludność wschodniosłowiańska, która jednak nie miała zbyt wiele powodów ku temu, by uważać się za Ukraińców. Tym bardziej że nawet mieszkańcy Galicji jeszcze na początku XX wieku najczęściej nazywali się Rusinami. O ile jednak integracja kulturalna i językowa Galicji z tak zwaną „Wielką Ukrainą” (czyli częścią Ukrainy należącą niegdyś do Imperium Rosyjskiego) zaczęła się o wiele wcześniej, mieszkańcy Zakarpacia „stali się” Ukraińcami w 1946 roku, kiedy Stalin podjął decyzję o tym, że Ruś Zakarpacka powinna zostać przekazana ZSRR przez Czechosłowację, głównie z powodów politycznych i wojskowych.

Oczywiście, ruch ukraiński na Zakarpaciu istniał już pod koniec XIX i na początku XX wieku, jednakże „opcja ukraińska” była tylko jedną spośród kilku panujących wśród działaczy, walczących o uniezależnienie się Zakarpacia od Węgier. Znacznie popularniejsza była choćby „opcja moskiewska”, co w pewnym sensie zauważalne jest do dziś. Po pierwsze, język rosyjski jest na Zakarpaciu o wiele bardziej powszechny, niż w innych regionach Ukrainy Zachodniej. Po drugie, ruch rusiński (czyli dążący do uznania Rusinów za odrębny naród) jest aktywnie wspierany przez Ukraińską Cerkiew Prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego. W 2008 roku dość głośno było o prawosławnym księdzu Dmytrze Sydorze, który oprócz działalności duszpasterskiej działał również w organizacji zwanej „Sejmem Rusinów Podkarpackich” i próbował ogłosić niepodległość Zakarpacia. Ponieważ czasy były jeszcze spokojne, skończyło się na grzywnie i wyroku w zawieszeniu za separatyzm, a duchowny zajął się działalnością kulturalną i tworzeniem słownika ukraińsko-rusińskiego.

Biorąc pod uwagę wyniki spisu ludności, na którym narodowość Rusińską zadeklarowało jedynie 10 tysięcy osób (lub 0,8% ludności Zakarpacia), a Ukraińską – 80,5% można uznać, że Rusini stanowią jedynie niewielką mniejszość etniczną. Działacze ruchu rusińskiego twierdzą jednak, że w rzeczywistości Rusini stanowią na Zakarpaciu większość oraz że zaliczają się do nich prawie wszyscy mieszkańcy obwodu, deklarujący narodowość ukraińską (z wyjątkiem osób, które przeprowadziły się z innych regionów). Jak jest naprawdę? Nikt nie może udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, gdzie dokładnie przebiega granica pomiędzy językiem a dialektem, narodem a grupą etniczną w ramach większego narodu. Jako osoba o liberalnym światopoglądzie uważam, że ludzie uważający się za Ukraińców są Ukraińcami, uważający się za Rusinów – Rusinami, a ktoś może łączyć obie tożsamości, jak robi to wielu Kaszubów w Polsce. Mogę jedynie zwrócić uwagę na pewne fakty, potwierdzone moimi własnymi obserwacjami.

  1. Mieszkańcy Zakarpacia czują swoją odrębność od reszty Ukrainy.

W 1991 roku na Zakarpaciu przeprowadzono referendum dotyczące autonomii regionu. 78% wyborców zagłosowało na „tak”, ale rząd w Kijowie nieszczególnie wziął to sobie do serca, dlatego Zakarpacie do dziś ma status zwykłego obwodu, bez jakiejkolwiek formy autonomii. Wynik ten świadczy jednak o tym, że nawet osoby utożsamiające się z narodem ukraińskim pragnęły pewnej autonomii. Pomimo tego, że dziś podróż z Użhorodu do Kijowa nie stanowi najmniejszego problemu, stolica Ukrainy nadal jest dosłownie „za górami i za lasami”, podczas gdy droga do Budapesztu czy Bratysławy jest krótsza i prostsza. Mieszkańcy Zakarpacia uważają się za „najbardziej europejskich” spośród wszystkich Ukraińców, a problemy ich własnego regionu interesują ich znacznie bardziej niż to, co dzieje się gdzieś daleko na wschodnie. Bardzo rzadko można wśród nich spotkać ukraińskich nacjonalistów. Niewielu jest również separatystów, którzy faktycznie pragnęliby oddzielenia się od Ukrainy, chociaż nastroje niepodległościowe wzmogły się w 2014 roku, kiedy rozpoczął się głęboki kryzys polityczno-gospodarczy, a młodych mężczyzn z Zakarpacia zaczęto mobilizować do wojska, by walczyli na wojnie, która – w ich przekonaniu – absolutnie  ich nie dotyczy.

  1. Status języka rusińskiego: to jest skomplikowane. 

Wszelkie kwestie związane z polityką językową na Ukrainie są skomplikowane i niejednoznaczne. Nie da się nawet odpowiedzieć na pytanie, czy język rusiński jest uznawany przez państwo ukraińskie… bo jednocześnie jest i nie jest. Od 2012 roku rusiński figuruje na liście języków, które mogą być wprowadzane jako języki regionalne na Ukrainie. Mogą, ale nie muszą. Język rusiński nigdzie na Zakarpaciu nie uzyskał statusu języka regionalnego. Przypuszczam, że gdyby choćby jedno sołectwo podjęło taką próbę, doprowadziłoby to do skandalu politycznego w skali całego kraju. Tak było, kiedy Zakarpacka Rada Obwodowa chciała przyjąć jako hymn regionu pieśń, napisaną w tak zwanym „jazycziju” (w dużym uproszczeniu, chodzi o sztuczną mieszankę języka rosyjsko-rusińskiego, stosowanie której miało podkreślać związek narodu rusińskiego z Rosją). Jednak poza kwestiami czysto politycznymi, stosowanie języka rusińskiego jako regionalnego byłoby dość trudne ze względu na to, że jego zakarpacki dialekt nie jest skodyfikowany. Słowniki tworzone przez księdza Sydora i innych entuzjastów spotkały się z krytyką ukraińskich językoznawców i nie są oficjalnie uznawane. Nie ma również ani jednej szkoły z rusińskim językiem nauczania.

  1. Język rusiński nie jest jednolity.

Nawet w ramach Zakarpacia nie ma jednolitego „dialektu zakarpackiego” / „języka rusińskiego”. Ze względu na ukształtowanie terenu, Zakarpacie składa się z wielu mniejszych rejonów, które w przeszłości również były od siebie stosunkowo odizolowane. Na przykład rejony górskie znalazły się pod faktyczną kontrolą węgierską o kilka wieków później niż nizinne okolice Użhorodu i Mukaczowa. Okolice Rachowa (wschodnia część Zakarpacia) zasiedlone zostały przez przybyszów z północnej strony gór, czyli z obecnej Galicji, posługujących się dialektem huculskim. Osoby mieszkające w rejonach z dużym udziałem ludności węgierskiej wykorzystują znacznie więcej zapożyczeń z węgierskiego niż mieszkańcy górskich wiosek, w których Węgrów nigdy nie było. Dialekty lub gwary zakarpackie łączy to, że są one trudne do zrozumienia dla Ukraińców z innych regionów. Podobno jednak nie zawsze są one wzajemnie zrozumiałe nawet dla mieszkańców Zakarpacia! Większość osób swobodnie przechodzi z własnego dialektu na (prawie) literacki ukraiński, natomiast w większych miastach ludzie mówią zwykle po ukraińsku z nielicznymi regionalizmami i wyczuwalnym zakarpackim akcentem albo po rosyjsku.

  1. Dialekt łemkowski jest modny. Język rusiński już niekoniecznie.

Od pewnego czasu obserwuję rosnącą popularność piosenek wykonywanych w „dialekcie łemkowskim” lub „zakarpackim” w ukraińskiej popkulturze. Co ciekawe, wykonywane są one zwykle przez osoby, które wcale nie pochodzą z Zakarpacia. Ludziom podoba się ta różnorodność języka ukraińskiego, ale nikt z wykonawców nie ośmiela się nazywać tego dialektu językiem rusińskim, bo to byłoby już nieco kontrowersyjne.

Niektóre piosenki są dość łatwe do zrozumienia przez „zwykłych” Ukraińców. Nie jestem tego pewna, ale być może ich oryginalny tekst został nieco zmieniony i zbliżony do literackiego języka ukraińskiego. Poniżej dwa przykłady: popularna piosenka „Pod obłaczkom” Chrystyny Sołowij, młodej piosenkarki ze Lwowa, oraz żałobna pieśń „Pływe kacza”, która była bardzo często wykonywana po tragicznych wydarzeniach na Majdanie na początku 2014 roku. Najbardziej znane jest wykonanie Pikkardijskiej Tercii (również ze Lwowa).

Inne zawierają sporo słów, które mogą sprawiać problemy nawet rodzimym użytkownikom języka ukraińskiego. Jako pierwszy przykład podam piosenkę „Oj wersze, mij wersze” – tutaj w wykonaniu (moim zdaniem najpiękniejszym) amerykańskiej piosenkarki pochodzenia ukraińskiego Kwitki Cisyk, chociaż w ciągu ostatnich kilku lat piosenka wykonywana była również przez kilka innych wokalistek. I chyba najbardziej „ekstremalny” przykład – piosenka „Ked’ my pryjszła karta”. Zamieszczam wersję z albumu Tarasa Czubaja (również lwowianina), który niestety zawiera piosenki gloryfikujące UPA, gdyż inne wykonania mają nieco zmieniony tekst, bardziej już zbliżony do języka ukraińskiego. Język tej wersji bardziej przypomina mi słowacki, niż ukraiński, a znaczenia niektórych słów mogę się jedynie domyślać. To, dlaczego ta piosenka znalazła się na składance poświęconej UPA, pozostaje dla mnie zagadką, wszak jej przesłanie jest bardzo pacyfistyczne – chłopak nie chce iść na wojnę, by nie zostawiać swojej ciężarnej dziewczyny.

Język czy dialekt? Nie da się udzielić odpowiedzi na to pytanie całkowicie abstrahując od jego kontekstu politycznego, dlatego też nie podejmę się rozstrzygnięcia. Szkoda tylko, że z powodów politycznych etnolektowi mieszkańców Zakarpacia nie poświęca się poważniejszych badań naukowych, nie są tworzone słowniki z prawdziwego zdarzenia, nie mówiąc nawet o możliwości zorganizowanej jego nauki. Z drugiej strony, nikt nie stara się walczyć z odmiennością językową Zakarpacia, a często jest ona wręcz traktowana jako atrakcja turystyczna. Nie wygląda więc na to, by cokolwiek zagrażało językowi/dialektowi rusińskiemu na Zakarpaciu, ale nie ma on raczej szans na stanie się pełnoprawnym językiem, używanym we wszystkich sferach życia publicznego.

11 komentarze na temat “Język rusiński, łemkowski… a może po prostu dialekt ukraińskiego?

  1. Artykuł niezwykle ciekawy i cieszę się, że właśnie Ty, Kseniu, go napisałaś. Wykonanie "Кедь ми прийшла карта" (swoją drogą językowo wręcz skrajnie nieukraińskie) właśnie sobie puszczam po raz trzeci i nie mogę oprzeć się wrażeniu podobieństwa samej melodii języka z jednej strony do słowackiego, z drugiej natomiast do serbskiego (końcówki "-aц"). Poniekąd może słychać w tym jakieś cząstki jakiegoś słowiańskiego dialektu centralnego, który mógłby się zrodzić na obszarze dzisiejszych Węgier, gdyby ponad 1000 lat temu Madziarzy nie postanowili się tam osiedlić.

    Panią z pierwszego filmu rozumiałem całkiem nieźle i wydawało mi się, że nie odbiega to aż tak mocno od ukraińskiego standardu z zaskakująco silnymi wpływami rosyjskimi. Zwątpiłem jedynie przy ostatnim zdaniu, które równie dobrze mogłoby być wypowiedziane po węgiersku – pojedynczego słowa nie jestem w stanie z niego wychwycić.

    1. Jak dla mnie, jako zwyklego Slowianina interesującego się językami, to wszystkie te przyklady tekstów i piosenek brzmią mocno po ukraińsku. Gdybym nie wiedzial ze to dialekt rusinski to bym uznal ze to zwykly ukrainski jezyk. A artykul bardzo ciekawy.

      1. @Wojtek
        A starsza pani również brzmi mocno po ukraińsku? 🙂 Nie wiem, na ile ta różnica jest wychwytywalna dla osób, które nie znają standardowego ukraińskiego.
        Natomiast wykonawcy piosenek są Ukraińcami, dlatego ich wymowa nie różni się od zwykłej ukraińskiej.

    2. @Karol
      Dzięki 🙂
      Ja nie zrozumiałam właśnie ostatnich kilku sekund wypowiedzi tej pani 🙂 Domyślam się, że węgierskich słów raczej tam nie było (w całej jej wypowiedzi wychwyciłam tylko jedno – "бирувати" czyli "być w stanie", od węgierskiego "bírni"), problemem jest raczej akcent i tempo wymowy. Myślę, że pomaga Ci również znajomość innych języków słowiańskich. Ukraińcy z innych regionów często narzekają, że nie są w stanie zrozumieć nawet kelnerów w Użhorodzie, którzy oczywiście mówią po ukraińsku, ale inaczej akcentują niektóre słowa.

      Wiesz, w pewnym sensie język rusiński mógłby być "centralnym dialektem słowiańskim", przejściowym pomiędzy językami wschodnio-, zachodnio- i południowosłowiańskimi. Ciekawa jestem, czy rusiński z Wojwodiny jest bliższy serbskiemu. Muszę kiedyś to zbadać :))

  2. @Ksenia
    Ja oczywiście pisze jako osoba nie znajaca standardowego ukrainskiego. Na pewno dla osob znajacych ten jezyk roznice sa slyszalne. Ta pani starsza dla mnie brzmi po ukrainsku bo mowi np. "vid" (od), "kiń" (koń), koncowka bezokolicznika "-ty".
    Poza tym ja mam w ogole taki poglad na jezyki rozne, ze wole raczej uwazac rzeczy podobne jako dialekty jakiegos innego jezyka niz oddzielne jezyki. Bo wydzielajac dialekty jako osobne jezyki, to mielibysmy np. w Niemczech co najmniej trzy rozne jezyki. No i jeszcze wazny jest aspekt polityczny, o ktorym mozna by duzo napisac.

  3. Etnolekt pani w chustce wydaje mi się bardziej dialektem rosyjskiego niż ukraińskiego. Oczywiście nie jest z rosyjskim wzajemnie zrozumiały, ostatniego zdania też nie pojmuję, ale domieszka ukraińskiego jest bardzo znikoma, prawie żadna. Pani nie używa konstrukcji z "mieć" a wśród języków słowiańskich to cecha wyłącznie rosyjskiego.

    1. @Night Hunter
      Oczywiście, pani używa sporo rosyjskich słów (короче, самое главное, мечты, годы – chociaż chwilę później mówi роки), ale jest to – przynajmniej moim zdaniem – poziom zwykłego surżyku. Z drugiej strony mamy sporo słów, które nie występują ani w ukraińskim, ani w rosyjskim – пак, туй, бирував itd.
      Nie masz jednak racji co do konstrukcji z "mieć". W języku ukraińskim równolegle funkcjonują obie konstrukcje. Możesz powiedzieć "Я маю будинок", a możesz "У мене є будинок". Być może, kiedyś niestrudzeni progromcy surżyku ogłoszą, że poprawna jest tylko ta pierwsza wersja, ale na razie nic mi o tym nie wiadomo 🙂

      1. Myślę, że konstrukcje z "mieć" są rdzennie ukraińskie, a bez "mieć" to wpływ rosyjskiego, który "zaraził się" nimi od ludów ugrofińskich. Czy znasz jakąś odmianę surżyka, gdzie używa się "mieć"? Ja słyszałem przeróżne trasianki, nawet z nadzwyczajnie dużym udziałem białoruskiego, ale w żadnej nie używano "mieć" w stosunku do rzeczowników konkretnych, materialnych. Mam nawet na to swoją teorię "spiskową".
        С наступающим! 🙂

  4. Bardzo ciekawy tekst, ale tak jak napisasłaś, język rusińskie nie jest poza wojwodziańskim skodyfikowany i dlatego ciężko jest odnosić sie do niego jako całości. Mam znajomych z Zakarpacia i tu wchodzą również ciekawe względy religijne, otóż, cerkiew prawosławna czy grekokatolicka nie była nośnikiem tożsamości ukraińskiej. W II Rzeczpospolitej nawet był bunt Łemków przez ukrainizacją i powstaniem niezależnej od ukraińskiej zwierzchności administratury łamkowszczyzny.

    Używanie przez Rusinów języka cerkiewno-słowianskiego i często rosyjskiego może skutkować rusycyzmami. Przypomnę że alternatywa dla reform Karadzicia w Serbii były pomysły na hybrydy -rosyjsko-serbskie. Wystarczy poczytać teksty z I połowy XIX wieku z Serbii (podobnie w Czarnogórze z uwagi na silne związki lokalnej cerkwi z dworem w Piotrogrodzie. W bułgarskim dość sztucznie w II pol. XIX wieku zainstalowano liczne słowa wprost z rosyjskiego.

    Miałem okazję bywać na służbach w Serbii, gdzie były kazania po serbsku i rusińsku i choć to było dawno, rusiński był niemal całkowicie zrozumiały i co ciekawsze, jeśli miałbym go umiejscowić na osi podobieństwa między słowackim, a ukraińskim byłby bliżej słowiackiego. Tereny Zakarpacia, Słowacji, Wojwodiny, Sremu, Baranja itd przed długie lata były połączone jednym organizmem państwowym, zatem podobieństwa są zupełnie czymś naturalnym. Czy rusiński to język czy dialekt, jak zawsze odpowiedź jest subiektywna i pozostawiam ją samym Rusinom. Moim zdaniem jak w przypadku macedońskiego, nastapić musi kodyfikacja i powstanie mitologii narodowej, bez której Rusini pozostaną etnofolklorem, a nie nowoczesnym narodem. Mam obawy czy to jest w obecnych realiach jeszcze możliwe.

    1. @Χριστιανος
      Dziękuję za interesujący komentarz!
      Masz całkowitą rację co do cerkwi grekokatolickiej. Nawet obecnie grekokatolicy z Zakarpacia nie są podporządkowani Ukraińskiej Cerkwi Grekokatolickiej, lecz bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. A jej istnienie zapoczątkowała Unia Użhorodzka, nie zaś Unia Brzeska.

      Co do kodyfikacji: przygotowując się do napisania artykułu znalazłam na ukraińskiej wiki następującą informację:
      "Русинська (лемківсько-пряшівська, шарисько-пряшівська) мова у Словаччині була кодифікована 27 січня 1995 р. на основі західноземплінського та східноземплінського діалектів лемківського говору української мови, що побутує у Словаччині (за книгою В. Ябура та Ю. Панька «Правила русиньского правопису», Пряшів, 1994 р.)."

      Istnieje więc równiez skodyfikowany wariant słowacki… A być może za kolejny wariant warto uznać skodyfikowany w Polsce język łemkowski? W końcu można (czy można było) nawet zdawać z niego maturę.

  5. Ja słyszałem raz pana Łemka z Wojwodiny. Sam sie określił jako Łemko. To co mi się rzucilo w oczy to inny bezokolicznik, kończący się na -ac (zamiast na -aty). I trochę mi przypominał ten język gwarę wschodniosłowacką.

Skomentuj xpoictianoc Anuluj pisanie odpowiedzi

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *

Teraz masz możliwość komentowania za pomocą swojego profilu na Facebooku.
ZALOGUJ SIĘ