harmonia samogłosek

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Już po raz drugi piszę o trzech językach turkijskich: szorskim, kirgiskim i jakuckim. Przedstawienie tego pierwszego na tle dwóch pozostałych stało się pretekstem do rozważań na temat języków turkijskich w ogóle, ich klasyfikowania, historii piśmiennictwa i zmiennych kolei losu, z jakimi borykały się zwłaszcza języki narodów ZSRR. Dziś chcę skupić się na najważniejszych cechach języków, ich różnicach i podobieństwach.

Alfabet

Na nieznany nam język spoglądamy często przez pryzmat pisma, a gdy zaczynamy się go uczyć, jest to zazwyczaj pierwszy krok. Jak już wspomniałam poprzednim razem, zarówno szorski, jak i kirgiski i jakucki są obecnie zapisywane cyrylicą. W każdym z tych przypadków różni się ona od alfabetu rosyjskiego występowaniem dodatkowych liter oznaczających dźwięki charakterystyczne dla tych języków.

Dźwięk Szorski Kirgiski Jakucki
dźwięczne „h” ғ ҕ
d' дь
gardłowe „k” қ
nosowe „ng” ң ң ҥ
ń нь
ö ӧ ө ө
h һ
ü ӱ ү ү

W tabeli widać, że najwięcej dodatkowych liter występuje w jakuckim – aż siedem, a najmniej w kirgiskim – tylko trzy. Te trzy dźwięki występują także w pozostałych dwóch językach, choć są różnice w ich zapisie. Przy tym uwaga – to, że jakaś litera nie występuje w danym języku, nie oznacza, że nie istnieje w nim ten dźwięk; np. w kirgiskim nie ma żadnej litery oznaczającej gardłowe „k”, ale jest taki dźwięk.

Ciekawe jest też to, że w językach turkijskich nie ma pewnych dźwięków obecnych w rosyjskim. W związku z tym niektóre litery cyrylicy służą w nich tylko do zapisywania zapożyczeń z rosyjskiego. Nie odnalazłam wprawdzie informacji o szorskim, ale np. w kirgiskim są to litery ф, х, ц, щ oraz znak miękki i twardy. Z kolei do języka jakuckiego nie pasuje aż trzynaście rosyjskich liter. Można więc zastanawiać się, czy cyrylica jest odpowiednim alfabetem dla jakuckiego, skoro tak dużo liter jest „nieużywanych”, a zabrakło siedmiu innych? Jeśli nie jest, czy łaciński byłby lepszy? Piszę te słowa w chwili, gdy trwa dyskusja nad zapowiedzią rychłego wprowadzenia alfabetu łacińskiego dla języka kazachskiego. Nie jestem w stanie stwierdzić, czy faktycznie stanie się to tak szybko, jak życzyłby sobie prezydent, i z jakim powodzeniem. Wiem tylko, że spośród byłych republik radzieckich na alfabet łaciński przeszedł już Azerbejdżan, Turkmenistan i Uzbekistan, choć jeszcze brakuje mi wiedzy, by stwierdzić, komu się to lepiej udało (i czy w ogóle można ogłosić jakiś sukces).

Harmonia samogłosek

Przejdźmy jednak do omówienia innych cech wybranych języków. Prawie wszystkie języki turkijskie łączą trzy wyznaczniki: aglutynacyjność, harmonia samogłosek i szyk zdania SOV. Piszę „prawie”, gdyż kilkakrotnie napotkałam wzmianki o wyjątkowości języka uzbeckiego, w którym harmonia samogłosek jakoby zanikła. W pozostałych językach jest obecna, lecz na różne sposoby, a nasze trzy języki są doskonałymi przykładami do zilustrowania tych różnic.

Przede wszystkim – czymże jest harmonia samogłosek? Słownik Języka polskiego podaje, że to „uzależnienie samogłoski afiksalnej od samogłoski rdzennej”. W praktyce oznacza to, że samogłoski w danym języku dzielą się na dwie lub więcej grup, a w danym wyrazie występują tylko te należące do jednej grupy (wyjątek stanowią niektóre zapożyczenia i wyrazy złożone). Jest to bardzo ważne zwłaszcza w kontekście aglutynacyjności, która polega na dodawaniu do rdzenia wyrazu przyrostków niosących konkretne znaczenie, np. liczbę mnogą lub przypadek deklinacji rzeczownika. Każdy przyrostek dodawany do danego wyrazu powinien być dostosowany do jego harmonii samogłosek, czyli zawierać samogłoski z tej samej grupy? Przyjrzyjmy się poniższym przykładom.

W języku kirgiskim samogłoski dzielą się na tylne zaokrąglone (о, у), przednie zaokrąglone (ө, ү), tylne niezaokrąglone (а, ы) i przednie niezaokrąglone (э/е, и). Zgodnie z harmonią samogłosek, jeśli w wyrazie występuje np. о, to w dodawanych doń przyrostkach będą występowały samogłoski о lub у, czyli należące do tej samej grupy.

саясат – polityka
саясатчы – polityk

Бишкек – Biszkek (stolica Kirgistanu)
Бишкекте – w Biszkeku

тогуз – dziewięć
тогузунчу – dziewiąty

көчө – ulica
көчөлөр – ulice

W jakuckim wygląda to podobnie.

аҕа – ojciec
аҕабыт – nasz ojciec

киһи – człowiek
киһигин – jesteś człowiekiem

тоҥ – zamarzać
тоҥмот – niezamarzający

көр – patrzeć
көрүүм – patrzę

W języku szorskim harmonia samogłosek opiera się na dwóch grupach: tylnych (а, у, о, ы) i przednich (е, и, ӧ, ӱ).

ӧртек – kaczka
ӧртектер – kaczki

чол – droga
чолыбыс – nasza droga

Postać zapożyczeń rosyjskich

Jak wspomniałam w poprzedniej części, każdy z omawianych języków zawiera zapożyczenia z rosyjskiego, lecz w każdym przypadku historia ich przenikania była inna. Do jakuckiego zaczęły one napływać najwcześniej, więc jest ich stosunkowo dużo, lecz ich postać została zmieniona przez odmienną od rosyjskiej fonetykę. Jest to widoczne zwłaszcza w przypadku imion.

куорат – miasto (od: город)
сиэрей – szary (od: серый)
Баһылай – Bahyłaj (imię; od: Василий – Wasilij)
Буотур – Buotur (imię; od: Петр – Piotr)

W języku szorskim jest podobnie. Ciekawe są zwłaszcza zapożyczenia kulinarne.

кабыста – kapusta
маркеп – marchew
плине – bliny

W kirgiskim również istnieją silnie przekształcone zapożyczenia, lecz jest ich zdecydowanie mniej, gdyż rosyjskie słownictwo zaczęło napływać do Turkiestanu znacznie później, niż na Syberię.

бөлкө – bułka
бөтөлкө – butelka

W języku kirgiskim jest wiele zapożyczeń z innych języków europejskich, które zostały doń przeniesione poprzez rosyjski już w XX wieku. W tym przypadku najczęściej zachowały one formę zbieżną z rosyjską, ale podlegają kirgiskiej gramatyce (np. deklinacji, izafetowi, posesywności).

республика – republika
Кыргыз Республикасы – Republika Kirgiska

аэропорт – lotnisko
аэропортко – na lotnisko

университет – uniwersytet
университетим – mój uniwersytet

Takich przykładów można by wymieniać jeszcze dużo więcej, ja jednak zatrzymam się w tym miejscu. Zapraszam na kolejną część porównania szorskiego z kirgiskim i jakuckim, która będzie poświęcona przede wszystkim słownictwu.

Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I