Wstęp

Językami sztucznymi interesuję się chyba tak długo, jak naturalnymi. Już na początku swojej językowej przygody poznałem esperanto i choć przyznam szczerze, że próbowałem się go nauczyć niezliczoną ilość razy, zawsze przerywałem (poddawaniem się raczej bym tego nie nazwał). Misja esperanto została nakreślona przez Ludwika Zamenhofa w jednym z najważniejszych dokumentów esperanckich – Unua Libro.

Celem było stworzenie języka międzynarodowego, o prostej gramatyce i wymowie oraz łatwo przyswajalnym słownictwie. Niestety esperanto nie spełnia żadnego z tych wymogów – przynajmniej dla tej połowy ludzkości, która nie posługuje się językami indoeuropejskimi. Krytyka esperanto sprowadza się najczęściej do następujących kwestii:

• zbyt europejska gramatyka (wyróżnianie czasów gramatycznych, biernika, kategorii liczby),
• czasem niemożliwa do przyswojenia wymowa (hierarĥio, streĉiĝo, instrui, dekstren) i skomplikowana fonotaktyka szczególnie dla użytkowników języków, gdzie sylaby są z reguły otwarte (japoński),
• seksizm językowy (domyślnie rdzenie rzeczownikowe oznaczające istoty żywe są rodzaju męskiego, a odpowiednie formy żeńskie tworzone są za pomocą osobnego formantu -in-, np. bov- (byk): bovo (byk), bovino (krowa). Z tego powodu już kilka razy doszło w społeczności esperanckiej do rozłamów, które zaowocowały reformami w obrębie fundamentu języka, np. riismo (https://web.archive.org/web/20060924123828/http://www.rano.org/riismo2.html)

Innymi próbami stworzenia języka międzynarodowego są na przykład Interlingua, Ido, Volapük, Occidental, Toki pona, Novial i dziesiątki innych projektów, które z różnych powodów spaliły na panewce.

W latach 50. ubiegłego wieku James Cooke Brown stworzył Loglan z misją skonstruowania języka tak innego od tych, którymi większość ludzi posługuje się na co dzień, by dowieść słuszności jednej z popularniejszych językoznawczych hipotez – hipotezy Sapira-Whorfa, która głosi, że język wpływa na sposób myślenia jednostki. Choć Brown udostępniał język społeczności, zastrzegł sobie wyłączne prawo do jego rozwijania,  w wyniku czego grupa amatorów Loglanu stworzyła Logical Language Group. Owa „Grupa na rzecz języka logicznego” zajęła się badaniami w kierunku stworzenia nowego języka, a w zasadzie alternatywnej realizacji Loglanu. Tak powstał Lojban.

Lojban przejął też kilka cech z innego języka planowanego – Láadanu. Autorka Láadanu, Patricia Wilkins, autorka książek science fiction, której dorobku przedtem nie znałem i której książek niestety nie udało mi się jeszcze przeczytać, stworzyła na potrzeby swoich powieści język feministyczny i podobnie jak Brown chciała udowodnić teorię Sapira-Whorfa. Láadan jest „feminocentryczny” w ten sam sposób, co prawdziwe języki androcentryczne: oparty o językową przewagę kobiet, m.in. domniemanie płci żeńskiej przy konstruowaniu wypowiedzi.

W tekście mowa będzie o rzeczach charakterystycznych dla Lojbanu choć wiadomo, że większość z nich będzie prawdziwa również w kontekście Loglanu.

Pierwsze spojrzenie

Co tak naprawdę wyróżnia Lojban spośród innych języków sztucznych? Lojban oparty jest na logice formalnej, może być parsowany podobnie jak języki programowania oraz pozbawiony jest niemal wszystkich trudności, które wymieniłem w kontekście esperanto. Słownictwo  zostało stworzone wykorzystując listy frekwencyjne dla najpopularniejszych języków świata (w roku stworzenia Lojbanu, tj. 1987): chiński mandaryński, angielski, hindi, hiszpański, rosyjski i arabski.

Na pierwszy rzut oka Lojban wydaje się trudny i zawiły, ale pod maską dziwacznej ortografii kryje się bardzo proste (wręcz minimalistyczne) wnętrze. Lojban, według jego twórców, nadaje się do wielu zastosowań, także do komunikacji międzyludzkiej (jakkolwiek dziwnie brzmi fakt, że język może służyć do innych celów). W Lojbanie powstają krótsze i dłuższe teksty techniczne, ale też utwory muzyczne i tłumaczenia poezji (sic! tłumaczenie Terrorysta, on patrzy Szymborskiej).

Zapis i fonologia

Przy wymienianiu często krytykowanych cech esperanto wspomniałem o problematycznej wymowie. Niestety ta słabość nie dotyczy tylko esperanto – lożbańska fonotaktyka może sprawiać problemy nawet Polakom. Lojban zezwala na wiele trudnych zbitek spółgłoskowych. The Lojban Reference Grammar wymienia 48 zbitek spółgłoskowych, które mogą występować na początku słowa:

Należy się oczywiście kilka słów na temat ortografii. O ile większość źródeł utrzymuje, że Lojban swojej ortografii nie czerpie znikąd, to nadal korzysta z alfabetu łacińskiego, chociaż część społeczności chciałaby zastąpić łacinkę własnym pismem. Sam zapis jest niesłychanie przejrzysty i pozbawiony dwuznaczności. Podobnie wymowa – istnieją bardzo jasne zasady, w końcu Lojban jest językiem logicznym. Litery <a e i o u y> oznaczają dźwięki [a e i o u ə]. Grafemy spółgłoskowe prezentują się następująco:

Gdzie większość odpowiada symbolom IPA oprócz  [c j], które stoją za fonemy /ʃ ʒ/. Gwoli przypomnienia <x> (/x/) w IPA to polskie “ch”. Do podstawowych liter alfabetu łacińskiego dochodzi kilka niekonwencjonalnych liter-znaków a mianowicie: ' (apostrof) i . (kropka), których wartości to w IPA odpowiednio /h/, /ʔ/ (zwarcie krtaniowe).

Oprócz dźwięków wymienionych powyżej Lojban dysponuje dość pokaźnym zasobem dyftongów zapisywanych jako serie samogłosek:

ai au ia ua
ei eu ie ue
ii iu ui
oi ou io uo
ui uu iu
iy uy

W powyższych konfiguracjach <i> oraz <u> przyjmują brzmienie sonorne: /j/ i /w/, stąd na przykład:

ai -> /aj/
uo -> /wo/
ui -> /uj/
ue -> /we/

Co jednak w sytuacji, gdy nie chcemy, by dwie sąsiadujące samogłoski utworzyły dyftong? Tu na pomoc przychodzi dodatek do lożbańskiego alfabetu, czyli , (przecinek), który sam w sobie nie ma żadnej wartości fonetycznej, służy natomiast jako separator sylab. Nie jest jednak aż tak często wykorzystywany.

Jako że lożbańska społeczność jest bardzo zróżnicowana etnicznie, konkretna realizacja przedstawionych tu fonemów różni się znacznie między użytkownikami. Jak można się domyślić tyczy się to przede wszystkich fonemu /r/, który stoi w zasadzie za jakąkolwiek spółgłoskę rotyczną.

Przykładowe słowa z transkrypcją:

ctidji /ʃtid͡ʒi/ - ma apetyt

du’edji /duʰed͡ʒi/ albo /duhed͡ʒi/ - jest łasy

jupku’a /ʒupkuha/ albo /ʒupkuʰa/ - kuchnia

Gdzie zapis /ʰ/ jest poniekąd moją inwencją, ponieważ ten sposób uniknięcia hiatusu spełnia w Lojbanie funkcję morfologiczną, stąd nawet w transkrypcji odzwierciedlona została część lożbańskiej ortografii.

Gramatyka

Zdecydowanie najbardziej wyróżniającą ze wszystkich cech Lojbanu jest zupełnie bezwyjątkowa i regularna gramatyka sformułowana i skodyfikowana w Lojban Reference Grammar. Oparta jest na rachunku predykatów pierwszego rzędu (logice pierwszego rzędu). Nie trzeba oczywiście posiąść całej wiedzy związanej z teorią zbiorów, prawami logicznymi, rachunkiem zdań, by w końcu móc dojść do rachunku predykatów, z pomocą którego poznać można Lojban; oczywiście, na pewno ułatwi to znacznie naukę i pozwoli spojrzeć na język w zupełnie inny, świeży sposób, nie jest to natomiast wymagane.

Jeśli jednak chce się podejść do Lojbanu w sposób pragmatyczny, do czego gorąco zachęcam, oprócz logiki pierwszego rzędu znakomitym pomysłem jest przynajmniej pobieżne przerobienie materiału związanego z jednym z ciekawszych (według mnie) formalizmów matematycznych – rachunkiem lambda. Dzięki temu orientacja w Lożbanistanie będzie o wiele łatwiejsza. W Internecie da się znaleźć wiele opracowań na temat rachunku lambda przygotowanych z myślą o czytelnikach z doświadczeniem językoznawczym.

W Lojbanie wyróżnia się trzy „części mowy”, określenie to jest jednak sporym nadużyciem; bardziej pasuje określenie „typ słowa”, jako że niektóre z nich służyć mogą za interpunkcję, szczególnie w przypadku matematycznego podzbioru Lojbanu (lojbau mekso); są to cmene (imiona), brivla (predykaty/orzeczenia) i cmavo (słowa funkcyjne).

Cmene to nazwy nadawane ludziom lub przedmiotom. Z reguły ich wartością są one same – trochę jak funkcja tożsamościowa, tu dla przypomnienia w notacji rachunku lambda:

λx.x

Cmene muszą zostać poddane „lożbanizacji”, zanim będą mogły być użyte w wypowiedzi, tj. kończyć się spółgłoską, po której następuje zwarcie krtaniowe:

John -> djan.

Jane -> djein.

Cathy -> katis.

Brivla to serce Lojbanu, tak zwane predykaty, które niosą najwięcej znaczenia ze wszystkich słów w języku. Przejmują funkcje części mowy znanych z konwencjonalnych języków (przymiotniki, przysłówki, rzeczowniki). Z początku może się wydawać co najmniej dziwne, że predykat może spełniać funkcję substantywną, ale w rzeczywistości jest to bardzo prosty koncept; predykat w takiej sytuacji przyporządkowuje swojemu pierwszemu argumentowi określone w formalnej definicji znaczenie:

x1 mamta x2 - x1 jest matką x2

x1 bolci x2 - x1 jest piłką/kulą zrobioną z x2

Jak widać na powyższych przykładach predykaty takie rzadko są jednoargumentowe, natomiast dozwolone jest pomijanie nieistotnych informacji.

Cmavo to krótkie słówka funkcyjne, które „sklejają” język, a które w innych językach z reguły oznaczone są jako przedimki, liczebniki, przyimki itd. Cmavo mogą być jednosylabowe, kończą się samogłoską, nie mogą zawierać zbitek spółgłoskowych.

O używaniu logiki pierwszego rzędu świadczy struktura najprostszej i jednocześnie zasadniczej formy w Lojbanie – bridi. Bridi określają relacje między argumentami (sumti). Figurę tę można porównać z funkcją w algebrze, która przyjmuje określoną liczbę argumentów. Wyrażanie idei w ten sposób pozwala na użycie eleganckiej i prostej w odczycie składni:

do [pro-sumti, "ty"] klama [brivla, "idzie"] -> idziesz

Zakończenie

Europocentryczne esperanto czy kosmiczny Lojban? Logiczna struktura i żelazne zasady gramatyczne sprawiają, że Lojban może spełniać tę samą funkcję co esperanto, ale oba języki zdają się adresować inne problemy – esperanto stawia na rozwój kultury językowej i ruchu międzynarodowego, Lojban na logikę, automatyzację i komputeryzację. Po lekturze tego artykułu odsyłam do źródeł, które wykorzystałem przy jego pisaniu z nadzieją, że wzbudzą one zainteresowanie ciekawym projektem, jakim jest Lojban.

---

Źródła:

Lojban Reference Grammar
What is Lojban?
Discrete Structures/Discrete Mathematics
Słownik vlasisku