Kilka słów wstępu

Akcent wyrazowy w języku polskim różni się znacznie od tego występującego w szwedczyźnie. W tym drugim oprócz typowego akcentu ekspiratorycznego (przyciskowego, tryckaccent) ważną rolę odgrywa intonacja w obrębie słowa i to właśnie ten rodzaj akcentu (toniczny, ordaccent) spędza większości uczących się sen z powiek.

Czym tak właściwie jest pitch accent? Angielskie słowo pitch w znaczeniu, które bada fonetyka, znaczy tyle, co wysokość głosu¹. Pitch accent to nic innego jak akcent oparty o zmiany w obrębie owej wysokości głosu. Uważny czytelnik spyta – „no dobrze, wysokość głosu. A ton?”. Otóż ton w fonetyce oznacza praktyczne zastosowanie wspomnianych zmian do rozróżniania znaczenia gramatycznego lub leksykalnego. „A język tonalny…?”

Wkraczamy na grząski teren nieprecyzyjnego nazewnictwa². Trzymał się jednak będę tradycyjnego podziału, który grubą kreską oddziela języki tonalne i te z pitch accentem: dystrybucja tonów w tych pierwszych jest niezależna w poszczególnych sylabach (do tego może dojść tzw. sandhi tonalne); w tych drugich ogranicza się ona do akcentowanych sylab (lub mor w języku japońskim).

Akcent grawisowy

Przyjrzyjmy się zatem, jak teoria przekłada się na rzeczywistość. Jako że w tym artykule zajmujemy się wyłącznie intonacją słowną, a nie miejscem padania akcentu, pozwolę sobie pominąć dokładny opis tej kwestii fonetyki szwedzkiej. Bądź co bądź, akcent w szwedzkim pada z reguły na pierwszą sylabę słowa, ale nie jest to żelazna zasada. Zmiana miejsca padania akcentu ekspiratorycznego pociąga za sobą również zmiany jakościowe (kwalitatywne, w barwie samogłosek) i ilościowe (kwantytatywne, w długości samogłosek i spółgłosek). Przykład homografów ilustrujących to zjawisko:

modern: [ˈmuːdəɲ] matka³–f.określona oraz [mʊˈdæːɲ] nowoczesny
perfekt: [pʰæːɾfəkt] jeden z czasów gram. oraz [pæɾˈfɛkːt] doskonały

Przejdźmy jednak do sedna i omówmy grav accent⁴. Znany jest on w nowszych publikacjach jako akcent toniczny drugi, AT2 (pod tą nazwą omawialiśmy go na ćwiczeniach z fonetyki języka szwedzkiego). Wiele opracowań sili się na omówienie jego właściwości z naciskiem na umiejętność własnej produkcji, niestety najczęściej nie przynosi to oczekiwanych rezultatów, ponieważ wyjaśnienia zwykle są długie, zawiłe i tak naprawdę ubogie w treść. Wiedzieć natomiast trzeba, że akcent grawisowy jest akcentem złożonym, a co za tym idzie, występować może tylko w słowach dwusylabowych i o większej liczbie sylab. Występowanie w słowach jednosylabowych jest z oczywistych powodów niemożliwe: AT2 składa się z dwóch przycisków. Akcent toniczny drugi jest pod względem budowy skomplikowany, szczególnie jeśli opuszczamy piaskownicę, w której bawiliśmy się słowami dwusylabowymi i zaczynami dorosłe życie w świecie wyrazów trój-, cztero-, pięciosylabowych.

Dość jednak teorii. Według mnie najlepiej ten akcent… pokazać⁵. Pokazać w formie wykresów, na których zaznaczona jest częstotliwość dźwięku (Hz) oraz jego długość (w sekundach). Kontur/obrys tonu zaznaczony jest na czarno. Kvinnlig röst to głos żeński⁶, manlig röst to głos męski, czyli mój. Czy to istotne? Tak, to bardzo ważne. Głos żeński rezonuje z większą częstotliwością⁷ z kolei głos męski z mniejszą⁸. W praktyce przekłada się to na to, jak program „wyłapuje” kontur. Poniżej przykład błędnego ustawienia wykrywania tonu:

Widzimy, że linie na prawym wykresie są bardziej opuszczone niż na lewym wykresie. Wszystko to spowodowane jest tym, że nagranie zawiera głos męski, a zostało „przepuszczone” przez czujniki mierzące głos w skali żeńskiej. Poniżej przykład z tym samym słowem, tym razem sytuacja odwrotna (prawy wykres nieco mniej błędny niż poprzednio, teraz nieco za wysoko):

Część z Was z pewnością zachodzi w głowę – co to za „szlaczki”? Jak już wcześniej wspomniałem, to kontur tonu albo inaczej jego obrys. Szlaczek ten więc pokazuje wysokość głosu (im głos wyższy, tym bardziej rezonuje), co za tym idzie – zdradza budowę akcentu grawisowego. Jak to?! Przyjrzyjmy się poniższemu wykresowi (lera glina):

W lewym górnym rogu wykresu podana jest transkrypcja fonetyczna. Nie jest ona bezpośrednim przedmiotem badań w tym artykule, ale i tak należą się jakieś wyjaśnienia. Apostrofem zaznacza się miejsce padania główny akcentu (pierwszego przycisku). Dwa małe trójkąty służą do oznaczania iloczasu. Kluczem do poprawnego odczytania transkrypcji są znaki diakrytyczne nad symbolami "a" oraz "e". Pierwszy z nich oznacza ton niski opadający⁹, drugi natomiast ton po prostu opadający¹⁰. Teraz jeszcze raz spójrzmy na wykres, który, mam nadzieję, jawi się jako paralelny do transkrypcji. Ton głosu w pierwszym prostokącie opada dość gwałtownie w drugiej jego części (tej po przerywanej kresce), to właśnie ton niski opadający; następnie unosi się aż do zrównania z „normalnym” tonem głosu, po czym znowu opada – ton opadający. Poniżej dla porównania analiza graficzna „żeńskiego nagrania”:

Rozkład przycisków akcentu grawisowego w słowach, które składają się z trzech sylab, przebiega w nieco inny sposób:

• Ton niski opadający: w pierwszym przycisku (tuż przed samogłoską) głos dość gwałtownie opada.
• Ton wysoki opadający: w drugim przycisku głos powraca do zerowego tonu, nieznacznie wzrasta i znów opada.
• Trzecia sylaba otrzymuje ton niski – przejście jest kwantowe, więc nie traktuje się go jako składowej akcentu grawisowego.

Tylko w jakich miejscach padają te przyciski? Odpowiedź jest dość prosta – drugi przycisk następuje bezpośrednio po pierwszym. Nie chcę na razie zagłębiać się w kategorie morfofonologiczne, o których będę mówić w innym artykule, dlatego na razie przytoczę tylko jeden przykład (pojkarna chłopiec-l.mnoga-f.określona):

Trzy kreski na wykresie oznaczają trzy kolejne tony. Spadek, wzniesienie ze spadkiem, ton niski. W trójsylabowcach, w których pierwszy przycisk pada dopiero na druga sylabę, pierwsza sylaba nie jest, cóż, tononośna¹¹.

Słowa złożone z większej ilość sylab to nieco inna historia. Niestety nasza zasada „drugi przycisk następuje bezpośrednio po pierwszym” w niektórych słowach przestaje obowiązywać. Dopóki pierwszy przycisk pada w nich na pierwszą sylabę, wygląda to dość prosto i schludnie (mimo że często drugi przycisk znajduje się… na ostatniej sylabie):

• Ton niski opadający: w pierwszym przycisku (tuż przed samogłoską) głos dość gwałtownie opada.
• Ton niski/brak tonu: w „przerwie” pomiędzy przyciskami następuje seria sylab nieakcentowanych, których ton trudno jest zidentyfikować. Analiza wykazała, że znajduje się on na około takim samym poziomie, co najniższy punkt pierwszego przycisku. Nie jest to składowa akcentu grawisowego.
• Ton wysoki opadający: w drugim przycisku głos powraca do zerowego tonu, następnie wzbija się i opada.

Spójrzmy na wykres jednego z analizowanych przeze mnie czterosylabowców (imperativ tryb rozkazujący):

Jeśli jednak do czynienia mamy z regularnym rozkładem przycisków w słowach czterosylabowych i dłuższych, otrzymujemy na końcu po raz kolejny ton niski z poprzedzającymi go sylabami, które nie są tononośne. Poniższy wykres lepiej to zobrazuje:

O akcencie grawisowym można jeszcze sporo powiedzieć. Ten artykuł ma raczej za zadanie przybliżyć jego strukturę i funkcjonowanie, wartość dydaktyczna zamieszczonych tu informacji (szczególnie dla początkujących) jest raczej niska. Omówmy jeszcze akcent akutowy.

Akcent akutowy

Krótko i na temat: akcent akutowy przypomina do złudzenia ten znany z innych języków, które nie mają pitch accentu. Dla porównania kolejne dwa wykresy (już ostatnie, przysięgam):

Jak widać, w innych językach akcentowana sylaba jest wypowiadana nieco wyżej od pozostałych. Jest to mechanizm bardzo podobny do akcentu akutowego; wystarczy zauważyć, że obrys pierwszej sylaby w słowie „kommer” znajduje się na wykresie wyżej niż druga sylaba, która zyskuje ton niski. Jeśli przycisk AT1 pada na inną sylabę niż pierwsza, to sylaby znajdujące się przed akcentem nie mają rozróżnialnego tonu: zakładamy, że ich kontur leżał będzie trochę wyżej od sylaby z tonem niskim.

Zakończenie

Tym sposobem pora zakończyć pierwszą część serii o fonetyce szwedzkiej. Dowiedzieliśmy się, czym jest pitch accent, jaką rolę odgrywa w języku szwedzkim, czym charakteryzuje się akcent ekspiratoryczny, grawisowy i akutowy. Zbadaliśmy strukturę AT2 zarówno w słowach dwusylabowych, jak i tych dłuższych. Miłośników językoznawstwa diachronicznego zainteresuje na pewno rys historyczny akcentu w języku szwedzkim, który poruszę w kolejnym artykule. Następnie użyjemy zdobytej wiedzy do stworzenia schematów morfofonologicznych, dzięki którym praktycznie zastosujemy wszystkie informacje na temat intonacji szwedzkiej. Så enkelt!

Literatura

Claes-Christian Elert Allmän och svensk fonetik, Uppsala 1970
Jacek Kubitsky Słownik szwedzko-polski, Warszawa-Sztokholm 1998
Lennart Larsson Svenska språkets historia från urgermansk till nusvensk tid, Kraków 1987

---

¹Aż ciśnie się na usta słowo ton, ale bez fonetycznego niuansu.

²I tym sposobem Allmän och svensk fonetik Claesa-Christiana Elerta mówi, że „niewiele języków europejskich jest tonalnych, lecz należą do nich szwedzki i norweski”. Inne źródła unikają podobnych stwierdzeń.

³Polskie tłumaczenia słów szwedzkich za Słownikiem szwedzko-polskim Jacka Kubickiego.

⁴Terminy szwedzkie za Allmän och svensk fonetik Claesa-Christiana Elerta.

⁵Wszystkie wykresy zostały stworzone za pomocą open source'owego programu Praat (http://www.fon.hum.uva.nl/praat/), który służy do analizy fonetycznej danych dźwiękowych.

⁶Głos żeński: nagrania ze słownika Lexin (http://lexin.nada.kth.se).

⁷Około 210 Hz. Twórcy programu Praat sugerują ustawienie czujnika na zakres 100-500 Hz.

⁸Około 125 Hz. Twórcy programu Praat sugerują ustawienie czujnika na zakres 75-300 Hz.

⁹Ang. low falling tone

¹⁰Ang. falling tone

¹¹Szw. icke-tonbärande stavelse