Tematem przewodnim drugiej część artykułu poświęconego problematyce pisma ideograficznego jest budowa chińskich ideogramów oraz korelacja między ich formą graficzną a wymową.

Już na początku dyskusji warto zastanowić się nad mitem „logiczności” ideogramów. Sześć kategorii chińskich znaków(1; 2) zostało przedstawionych w poniższej tabelce, przy czym cztery najważniejsze pokrótce omówiono poniżej.

Początkowo znaki miały formę rysunków obiektów, które reprezentowały. Część z nich pozostała w użyciu do dziś i pomimo daleko idącej graficznej ewolucji np.: w przypadku znaku 羊 jełnk⁴ – ‘koza’, korzystając z wyobraźni, można dopatrzeć się koziej głowy z rogami. Jednak znaki wykształcone z pierwotnych rysunków, powstałych tysiące lat temu, w obecnej formie rzadko przypominają pierwowzory: 日 ’słońce’, 月 ’księżyc’, 馬 ’koń’.

Bardziej rozpoznawalne są ideogramy będące umownymi symbolami dla pojęć, których nie da się narysować 一 ’jeden’, 上 ’na górze’, 下 ‘na dole’. Niemniej jednak tego typu podstawowe ideogramy stanowią ledwie kilka procent stosowanych znaków.

Kolejną grupą są ideogramy będące sumą albo wypadkową znaczeń kilku bardziej podstawowych elementów np.: 日 ’słońce’ + 气 ‘powietrze’ -> ‘słoneczny gaz’ czyli hel 氜[1] (pierwiastek odkryty po raz pierwszy 'na' słońcu; w 1868 r.); czy coś co 未 ’jeszcze nie’ 成 ’stało się’ 肉 ‘mięsem’ czyli 膥 ’jajko’[2] . Na uwagę zasługuje znak znany tylko w języku kantońskim 車立[2] ’winda’[3] czyli 車 'pojazd’, w którym 立 ‘stoi się w miejscu’. Natomiast pozostawiający szerokie pole do interpretacji ideogram 嬲 ‘złościć się’[4], jest złożony z dwóch 男 ‘mężczyzn’ i 女 ‘kobiety’ między nimi; 男 ‘mężczyzna’ traktowany w sposób przedmiotowy to z kolei 力 ’siła’ do obrabiania 田 ‘pola’. Takie złożenia, znacznie ułatwiają naukę, niestety stanowią mniejszość w populacji chińskich znaków, a ich udział waha się w zależności od tego, gdzie według badającego kończy się logika, a zaczyna nadinterpretacja. Niemniej jednak domyślenie się znaczenia ideogramu, którego się wcześniej nie widziało, jest w praktyce mało prawdopodobne.

Jednak z biegiem czasu zaczęto generować nowe znaki: piktograficzno – fonetyczne, w których jeden element wskazuje na zakres semantyczny znaku, a drugi na jego przybliżoną wymowę. Stąd nie przez przypadek znaki 由 jał⁴ ’z (jakiegoś miejsca)’ i 油 jał⁴ ‘olej’ (氵woda ≈ ciecz) zawierają wspólny element fonetyczny 由. Obecnie można założyć, że mniej więcej ¾ wszystkich znaków pisma tradycyjnego zalicza się do tej kategorii. Niestety na ogół takie elementy w najlepszym przypadku są mało wiarygodnymi, często wręcz mylącymi, wskazówkami wymowy (np: 迪 dik⁶). Niestety nigdy nie zdecydowano się na uporządkowanie elementów służących do notacji fonetycznej. Brak prób ujednolicenia i panujący w tym zakresie istny chaos powodowały, że ten sam dźwięk notowano za pomocą rozmaitych elementów fonetycznych, wymowę często wskazywano zdumiewająco niedokładnie, pomimo że istniały możliwości precyzyjnej jej notacji, co więcej raz utworzony znak nie ulegał później żadnym transformacjom dotyczącym wskazania wymowy, która w żywym języku cały czas ulegała ewolucji. W rezultacie obecnie, w niektórych tylko przypadkach, na podstawie elementu fonetycznego można się domyślać wymowy ideogramu, a to przecież było główną zasadą, na której oparto tę kategorię znaków. (1)

Większy sens ma traktowanie ideogramów jako unikalnych symboli przypisanych arbitralnie znaczeniu, a nie wymowie. Warto zwrócić uwagę, że język chiński dość dobrze radzi sobie z homofonami. Kilka słów może być wymawiane dokładnie w ten sam sposób, ale ich reprezentacja graficzna jest rozróżnialna. Gał² oznacza m.in. ‘dziewięć’ 九 lub ‘psa’ 狗, podobnie pojęcia: ‘alkohol’ 酒 i ‘biegać’ 走 obydwa są wymawiane dzał², ale nie sposób tych znaków ze sobą pomylić. (3)

Przykłady przedstawione w poniższej tabelce mają, z kolei, na celu pokazanie, że z jednej strony zdarzają się przypadki, w których znaki mające wspólne elementy wymawiane są podobnie lub wręcz identycznie, z drugiej jednak nierzadko występują ideogramy różniące się jednym elementem, czy choćby kreską (令v今) lecz wymawiane zupełnie inaczej.

Również znaki wymawiane dokładnie tak samo mogą zawierać wspólne elementy, ale równie łatwo wskazać przypadki, w których ideogramy nie mające ze sobą nic wspólnego pod względem struktury są wymawiane identycznie.

Literatura uzupełniająca:

1. Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa : Wydawnictwo akademickie Dialog, 2000.
2. Chan T. Orthographic Change: Yue (Cantonese) Chinese Dialect Characters in The Nine-teenth and Twentieth Centuries. Ohio : The Ohio State University, 2001.
3. Baker H., Ho P.K. Teach Yourself Cantonese. London : Hodder Education, 2006.

[1] Współcześnie stosowany jest morfem o mniej 'logicznej' strukturze – należący do grupy znaków piktograficzno – fonetycznych: 氦 choj⁶=>气 ‘gaz’ + (fonetyk) 亥 choj⁶; (亥 to jedna z dwunastu ‘niebiańskich gałęzi’ – pojęcie powstałe w starożytności należące do zbioru elementów umożliwiających starożytnym Chińczykom opis procesów rządzących światem; koncepcja ta została opisana w „Księdze Przemian”).

[2] Znak 膥 'jajko' często jest jednak zapisywany prostszym, pod względem struktury, homofonem (zapożyczenie fonetyczne)春cełn¹ , którego podstawowym znaczeniem jest 'wiosna'. Z punktu widzenia chrześcijańskiej Europy wydaje się to wybór trafny: jajko – symbol życia – Wielkanoc – wiosna. We współczesnym języku chińskim zakres zastosowania tego morfemu jest jednak dość ograniczony. 春 oznacza raczej 'małe jajka' jak choćby w złożeniu: 魚春 'rybie jajka'  ≈ 'ikra'. Poza kilkoma specyficznymi kontekstami, w których można zastosować wspomniany morfem, na uwagę zasługuje kantońskie powiedzenie: 雞春咁密都會哺出仔 dosłownie: 'nawet przez (coś) tak szczelnie zamkniętego jak jajko, może przedrzeć się kurczak', aforyzm w rzeczywistości wyraża przestrogę: "nigdy nie ma gwarancji, że sekret zostanie utrzymany w tajemnicy". W życiu codziennym – kulinarnym 'kurze jajko' funkcjonuje jednak pod nazwą 雞蛋  gaj¹ dAn², a nie jak powyżej 雞春 gaj¹ cełn¹.

[3] Uwaga natury techniczno – typograficznej, Woofla nie 'akceptuje' wszystkich znaków dialektycznych, stąd właśnie konieczność opisowej prezentacji ideogramu 'winda' 車立. Aby ‘zobaczyć’ wspomniany znak wystarczy wyobrazić sobie, że ideogram 車 ‘pojazd; wóz’, w formie zwężonej, okupuje lewą połowę kwadratu, a 立 ‘stać w miejscu’ prawą. Zapewne i w kolejnych tekstach pojawi wspomniany, problematyczny aspekt pisma ideograficznego. W takich wypadkach będzie stosowana notacja, która pozwala zarysować wygląd nawet bardzo skomplikowanego ideogramu np.: 爩 można przedstawić jako sekwencję prostszych elementów składowych 火木缶木冖鬯彡.

Uważny czytelnik z pewnością rozszyfruje metodykę postępowania, na której oparta jest metoda IDS (Ideographic Description Sequence) (2).

[3] Gdyby nie wspomniany wcześniej problem typograficzny, to ideogram ‘winda’ byłby wymarzonym przykładem do nauki. Obok przejrzystej, logicznej struktury poniekąd znana zawczasu wymowa lip¹ będąca kalką fonetyczną angielskiego słowa ‘winda'  – [lift].

[5] W języku mandaryńskim ideogram 嬲 oznacza ‘flirtować’, w kantońskim znacznie częściej używa się go w dodatkowym znaczeniu – ‘złościć się’ (mandaryńskie 生氣 ）.

[6] Czytelnicy poszukujący korelacji pomiędzy grafią ideogramów, a ich wymową w języku mandaryńskim mogą skorzystać z 'opracowanych' list lub drzew  grup strukturalnych ( ≈ fonetyków); dane dla znaków:

uproszczonych – http://www.ansell-uebersetzungen.com/phonor.html

oraz

tradycyjnych – http://zhongwe2.serverpros.com/

Cele i skutki reformy chińskiego pisma będą jednym z tematów kolejnej części artykułu.

Zobacz również:

Problematyka pisma ideograficznego (część 1)

Problematyka pisma ideograficznego (część 3)

Przewodnik po różnych rodzajach cyrylicy – języki słowiańskie