Przypuszczam, że Chińczycy muszą mieć setną zabawę patrząc jak 鬼佬-y usiłują doszukiwać się logiki tam, gdzie jej po prostu nie ma.
( 鬼佬 głaj2 loł2 to termin jakim określani są ‘biali’ – przedstawiciele rasy kaukaskiej – przez Chińczyków. Nie jest obraźliwy, choć niekoniecznie w pełni poprawny politycznie, albowiem ideogram 鬼 ‘duch’ nawiązuje do bladej cery Europejczyków. Bynajmniej nie jest to jednak sformułowanie choćby w ułamku tak rasistowskie jak funkcjonujący ((niestety 🙁 ) w naszym języku termin ‘żółtek’.)
Arbitralność partykuł
Weźmy dla przykładu cztery, stosowane w języku kantońskim, na końcu zdania, partykuły: 嗎 ‘czy?’, 咩 ‘co !?’, 噃 ‘musisz wiedzieć， że…’, 啦 'zatem, wtedy, już'.
嗎
嗎 ma3 to przecież znak piktograficzno – fonetyczny złożony z ideogramów: 'usta' 口 chał2 i 'konia' 馬ma5.
咩
Jak zatem wymawia się znak o, na pierwszy rzut oka, identycznej budowie: 咩 skoro 羊 ‘koza’ to jełnk4 ? Oczywiście … me1. Bo tym razem to jednak złożenie logiczne; dźwięk wydobywający się z 'aparatu gębowego' 口 'kozy' 羊, czyli meee.
噃
Ideogram 噃 wygląda jakby składał się口 ’ust’ i fonetyka 番fAn0, nic bardziej mylnego. To ‘produkt’ sklejenia dwóch znaków: 口播bo3 i wycięcia klucza – ‘dłoni’ 扌spomiędzy nich. Tak powstał ideogram 噃 bo3. Dociekliwość nie pozwoliła mi pozostać obojętnym na tę daleko idącą arbitralność, dlatego zapytałem się koleżanki z Hong Kongu dlaczego niektórzy zapisują ten znak bez ‘dłoni’ 扌 (ja na papierze kreślę go zawsze z dłonią 扌, choć nie mogę go wpisać w takiej postaci na komputerze). W odpowiedzi usłyszałem, że po prostu "z dłonią wygląda brzydko".
啦
Trudno z tym dyskutować, niemniej jednak te same kategorie estetyki nie dotyczą znaku o analogicznej budowie, który wygląda jakby miał się za chwilę przewrócić: 唞 tał2 ‘odpoczywać; łapać oddech’, tutaj wszystko jest w najlepszym porządku, czy czwartej z partykuł – 啦, której wymowę la3 można, ale znów tylko w sposób przybliżony, wywieść ze słowa "ciągnąć" 拉 lAj0.
Chińczycy z Hong Kongu pisząc sms'y, dla oszczędności czasu, często zamiast ideogramów odpowiadających partykułom wpisują ich przybliżoną (bez sprecyzowania tonów) wymowę np.:
噃；bo; [bo3]
㗎；ga; [ga3/4]
喎；wo; [ło2/3/4/5]
(zastąpiony ideogram; wymowa oddana angielskimi głoskami; [wymowa rzeczywista – ton zależy od konkretnej funkcji jaką ma pełnić dana partykuła – różnica jest jedynie 'słyszalna', reprezentacja graficzna pozostaje ta sama]):
Może wydawać się, że obecność klucza 口 chał2 "usta" – elementu wspólnego wszystkich powyższych znaków pozwala chociażby przewidzieć kategorię gramatyczno – funkcyjną ("kolokwialne partykuły") nieznanych znaków. Przejdźmy jednak do drugiej – spożywczej funkcji wspomnianego narządu.
Jaka to część mowy?
Zmierzam do tego, że bardzo często próby ‘przewidywania’, w zderzeniu z chaosem chińskiego pisma, są obarczone dużą niepewnością. W kantońskim występuje wiele znaków obecnych też w mandaryńskim, jednak często mają one dodatkowe znaczenia. W mandaryńskim 飲 3in ‘picie’ i 食2szy ‘jedzenie’ to właściwie* rzeczowniki, w kantońskim (飲 jam2, 食 s-ik6) i japońskim (飲むnomu, 食べるtaberu) to dodatkowo ‘regularne’ czasowniki: 'pić' i 'jeść' (tak jak w języku chińskim klasycznym, z którego do współczesnego języka mandaryńskiego ‘przesiąkło’ jednak powiedzenie: ‘pijąc wodę pamiętaj o źródle’ 飲水思源3in 3szłej 1sy 2jłen). Nawet takie niuanse dotyczące kategorii gramatycznej nie są do przewidzenia.
*Ciekawostka zoologiczna, morfemu 飲 4in używa się czasem jako czasownika (zmiana tonu 3 > 4) w języku mandaryńskim, ale w kontekście 'poić', np.: 'konia' 飲馬 4in 3ma.
japoński – kantoński kolokwialny v standardowy (na papierze) – szanghajski – mandaryński
pić: 飲む nomu — 飲 jam2 v 喝 hot3 – 吃 2ćsik— 喝1chy
jeść: 食べる taberu —食 s-ik6 v 吃 hek3 – 吃 2ćsik— 吃1czszy
Dla formalności, pić po mandaryńsku to: 喝1chy, jeść: 吃1czszy, z kolei w szanghajskim w obydwu znaczeniach używa się tego samego morfemu o rozszerzonym polu semantycznym: 吃 2ćsik (jeść; pić; spożywać), (po kantońsku znaki te czyta się ‘nieco’ inaczej: 喝 hot3, 吃 hek3 co bardzo łatwo zapamiętałem wyobraziwszy sobie, że piję ze szklanki hot – doga, i zagryzam go heksanem 😉 popularnym rozpuszczalnikiem w chemii organicznej. Przy okazji zahaczamy o pewne drobne różnice leksykalne – Chińczycy 'zupę' 湯 'piją' 喝: 喝湯, natomiast dzieci 'mleko' 奶 'jedzą' 吃: 吃奶.
Czy zatem rzeczywiście da się przewidzieć znaczenie, wymowę, kategorię semantyczną czy też funkcję gramatyczną znaku, którego się wcześniej nie widziało (ba, a nawet tego, który zna się z innego języka południowo-wschodniej Azji)?
Nie wiem jak inni, ale ja mam z tym niemałe problemy.
…swego nie znacie
Już dwuktornie (1 i 2) wspominałem o istnieniu wariantów graficznych chińskich ideogramów np.:
溫 v 温
Na ów "problem" zwrócił również uwagę zaangażowany politycznie rysownik 阿塗, który bardzo często swoją twórczością nie tylko bawi, ale i uczy – uczy swoich "kantońsko-języcznych rodaków (?)" z Hong Kongu… języka kantońskiego. Tym razem 阿塗 w logiczny sposób tłumaczy, dlaczego właśnie ideogram 溫 jest, ze względów genealogicznych, wyborem właściwym (w Chinach komunistycznych używa się wyłącznie wariantu: 温, który jest pozbawiony zaprezentowanej poniżej konotacji historycznej).
"A więc, dziś pomówimy o ideogramie 溫, który [używany jest do zapisu] słowa: 'ciepło' 溫暖. Bardzo wiele osób zapisuje [wspomniany] znak jako 温, ale, zgodnie z grafią usankcjonowaną' tradycją należałoby [używać wariantu] 溫. Uważa się, że ideogram 溫 jest piktogramem złożonym [cechującym się wewnętrzną logiką, jeśli chodzi o budowę]. Fragment: 氵oznacza 'wodę', a 皿: 'wannę / balię'. 'Człowiek 人, który jest wewnątrz 口 [jakiegoś pomieszczenia; obecnie 囚 oznacza 'więźnia'] to nawiązanie do dziecka, które w domu (zadaszonym pomieszczeniu) zażywa kąpieli. W związku z powyższym, pierwotnym znaczeniem ideogramu 溫 była [właśnie] 'wanna / balia' na podgrzewaną wodę'. Jednak stopniowa ewolucja spowodowała, że [obecnie] ideogram 溫 odpowiada [bardziej ogólnemu] pojęciu 'ciepła'. (…)"
Taka interpretacja jest dość ciekawa, jednakże jej znajomość nie jest niezbędna do zapamiętania grafii znaku 溫 i powiązania jej ze znaczeniem "ciepła". Co więcej ma się nijak do wyjaśnienia serwowanego przez dość nietypowy strukturalny słownik 《中文字譜》autorstwa Ricka Harbraugha, z którego papierowej wersji czasem korzystam:
"溫「温」: 'woda' 氵(wariant znaku 水) i 'ciepłe uczucie' 囚皿 (fonetyk)"
"囚皿「昷」 : 'więzień' 囚, któremu zaofiarowano [przypuszczam, że nie pusty] 'talerz' 皿. Wariant lub uproszczona forma znaku zawiera w swojej strukturze słońce日. Znaczenie tego archaicznego znaku to 'życzliwość'."
Tak naprawdę sposób, w jaki przyswoiliśmy znak nie ma najmniejszego znaczenia. Równie dobrze moglibyśmy zrobić to bez otwierania żadnej książki. Wystarczy zapamiętać to co się widzi, przecież 氵wygląda jak 'dubeltówka' (strzelba + dwie kule) (patrząc na wylot dwururki zakamuflowany w naszym logu: Woofla, robi mi się wręcz "ciepło" 😉 ) , 囚 przywodzi mi na myśl odbitkę pośladków na kserokopiarce, natomiast 皿 przypomina ‘stojący na ziemi kontener’ albo ‘prążkowany kapelusz’.
溫 => 氵+ 囚 + 皿
„Dobrze to może nie będzie, ale na pewno śmieszniej”
Jacek Kuroń
Skoro nie trzeba operować rzeczywistymi znaczeniami elementów tworzących dany znak, to możemy pójść jeszcze krok dalej. Czy aby zapamiętać słowo 溫習 'powtórzenie (materiału)' w ogóle istotna informacja, że ideogram 溫 oznacza 'ciepło'? Do przedstawionego wyżej ciągu, po prostu dorzućmy 习习 'dwóch kelnerów wnoszących na tacach potrawy' i 白 paczkę papierosów, z której wystaje jeden fajek'.
習=>习 + 习 + 白
Wydaje mi się, że większe znaczenie ma to, by patrzeć na "nowe" znaki i słowa tak jakbyśmy je już widzieli wcześniej, mniej istotne są drobiazgowe, historyczne, czasochłonne analizy. Liczy się skuteczność sposobu percepcji informacji graficznej (Wątek ten rozwinę w stosownym momencie).
Mieszanie znaków z różnych rejestrów:
Wróćmy na chwilę do oryginalnego komentarza 阿塗'a:
是咁的，今日同大家講吓溫暖個「溫」字，有好多人會寫做「温」，但正字應該係「溫」。有說「溫」係一個會意字， 「氵」係表示水；「皿」係表示浴盆；「口」內的「人」係表示一個喺室內沖涼的細路。而「溫」字的本義係加熱浴盆，後來慢慢演化成「溫暖」的意思。
阿塗 porządkując sprawy związane z wariantami ideogramów 溫 i 温 zademonstrował swoja wypowiedzią pewną, na swój sposób "bałaganiarską" formę wypowiedzi – "zlał" w jednym zdaniu słowa charakterystyczne dla kolokwialnego języka kantońskiego z morfemami, które pochodzą z innego (wyższego) rejestru – standardowego języka chińskiego / mandaryńskiego. Gdyby zachować pełną konsekwencję należałoby "podstawić" dwa "niepasujące" morfemy kantońskimi ekwiwalentami:
jest – powinno być
是 s-i6 – 係 chaj6
的 dik1– 嘅 ge3
Nie ma to jednak większego znaczenia, albowiem gdyby poprosić Kantończyka o reprodukcję głosową powyższego tekstu, to zaznaczone na czerwono znaki 是 s-i6，的 dik1 zostałyby przeczytane jako chaj6, ge3.
Tego typu hybrydy słów z różnych rejestrów nie są zjawiskiem rzadkim, lecz wręcz ortograficzną normą nieformalnych wypowiedzi. Dość specyficzne relacje między grafią, a fonią języka chińskiego będą osią kolejnego artykułu.
Zobacz również:
Problematyka pisma ideograficznego (część 1)
Problematyka pisma ideograficznego (część 2)
Problematyka pisma ideograficznego (część 3)
Jak ‚nauczyć się’ hiragany… w godzinę?
Patrz z własnej perspektywy; szyj metodę na miarę własnych potrzeb i możliwości
Lepsza własna wędka, niż cudza ryba, czyli jak nie dać się złowić w sieć „edukacyjnych uzależniaczy”
Zagadki pisma ideograficznego, czyli o wróżeniu z kuli żuka gnojarza
Gratuluję wiedzy! Język chiński wydaje mi się niesamowicie trudny.