liczba mnoga

Przez jeden tydzień w marcu 2017 roku szwedzkie media zdominowała wiadomość o tym, że Szwedzi najwyraźniej mają problemy z gangsterami. A także z awokado, muffinkami, bajglami, tortillami oraz… zombie! Omawiane w prasie i w telewizji problemy nie dotyczyły oczywiście ani przestępczości, ani kuchennych rewolucji, ani tym bardziej postaci z horrorów. Chodziło o problemy językowe. A konkretnie o to, jak po szwedzku powinna brzmieć forma mnoga tych rzeczowników.

Całe to zamieszanie zaczęło się od tego, że ukazała się czwarta edycja Svenska skrivregler (dosłownie: Szwedzkich zasad pisania) – książki wydawanej przez Radę Języka Szwedzkiego, zawierającej instrukcje i porady, jak pisać różnego rodzaju teksty (listy, protokoły, raporty itd.), redagować akapity i tytuły, wprowadzać cytaty, stosować znaki interpunkcyjne, kiedy używać małej i wielkiej litery itp. Bieżące wydanie zawiera nowy rozdział poświęcony słowom i tekstom w języku angielskim, a więc między innymi zapożyczeniom z angielskiego. Powiewem nowości jest też nastawienie Rady Języka Szwedzkiego do końcówki formy mnogiej -s, kojarzącej się przede wszystkim właśnie z odmianą słów obcego pochodzenia. Dotychczas eksperci zajmujący się kulturą i ochroną języka odradzali odmienianie słów na angielską modłę i zalecali korzystanie z repertuaru szwedzkich końcówek. A więc: en gangster – flera gangstrar, a nie gangsters, en hobby – flera hobbyer, a nie hobbies albo hobbys, czy en zombie – flera zombier, a nie zombies. Zdano sobie jednak sprawę, że słowa z innych języków coraz częściej przenikają do szwedzkiego, że stają się w szwedczyźnie coraz bardziej naturalne, razem z ich odmienionymi formami. Ola Karlsson z Rady Języka Szwedzkiego przyznał nawet, że angielska forma liczby mnogiej nadaje językowi szwedzkiemu więcej płynności.

Zacznijmy jednak od początku. W materiałach do nauki języka szwedzkiego najczęściej przedstawia się pięć końcówek formy mnogiej nieokreślonej – pięć typów deklinacji. Zależą one od kilku czynników: od rodzaju rzeczownika, od tego, czy rzeczownik kończy się na spółgłoskę czy samogłoskę, a także od akcentowanej sylaby w wyrazie. W dużym skrócie i w uproszczeniu: rzeczowniki należące do pierwszego typu deklinacji są rodzaju ogólnego i kończą się na -a, które w liczbie mnogiej tracą, ale otrzymują końcówkę -or, np. en flicka – flera flickor (jedna dziewczynka – kilka dziewczynek). Do drugiego typu deklinacji należą rzeczowniki rodzaju ogólnego, jednosylabowe oraz zakończone np. na -er, -ing, -ning, -dom czy -lek, które w formie mnogiej otrzymują końcówkę -ar, np. en bil – flera bilar (jeden samochód – kilka samochodów), en syster – flera systrar (jedna siostra – kilka sióstr) czy en övning – flera övningar (jedno ćwiczenie – kilka ćwiczeń). Trzeci typ deklinacji to również rzeczowniki rodzaju ogólnego, wiele z nich to zapożyczenia, w których akcent pada w nich na ostatnią sylabę. Do tej grupy należą także słowa zakończone na -het, –skap lub -nad. W formie mnogiej otrzymują końcówkę -er, np. en fåtölj – flera fåtöljer (jeden fotel – kilka foteli) czy en lägenhet – flera lägenheter (jedno mieszkanie – kilka mieszkań). Do kolejnych dwóch typów deklinacji należą rzeczowniki rodzaju nijakiego. Czwarty typ reprezentują te zakończone na samogłoskę – w formie mnogiej otrzymują końcówkę -n, np. ett äpple – flera äpplen (jedno jabłko – kilka jabłek), a piąty te zakończone na spółgłoskę – w formie mnogiej nie otrzymują końcówki, np. ett hus – flera hus. Do tej ostatniej grupy zaliczają się także rzeczowniki rodzaju ogólnego zakończone na -are lub -er, oznaczające nazwy zawodów czy narodowości, np. en lärare – flera lärare (jeden nauczyciel – kilkoro nauczycieli) albo en politiker – flera politiker (jeden polityk – kilkoro polityków). O końcówce -s niemal w ogóle się nie wspomina. Tymczasem w obszernej Gramatyce Języka Szwedzkiego Akademii Szwedzkiej (SAG) pisze o się niej jako końcówce siódmego typu deklinacji (SAG jako osobny typ traktuje formę mnogą zakończoną na -r, która w materiałach dydaktycznych prezentowana jest razem z typem trzecim). Rzeczowniki należące do tej siódmej grupy to te obcobrzmiące. SAG wymienia tu następujące przykłady: happenings, walkie-talkies, fans, dummies, slogans, a nawet mixers i trailers – chociaż w języku szwedzkim istnieją słowa zakończone na -er, ale zastosowanie rodzimych wzorców odmiany, czyli utworzenie formy mixrar i trailrar, spowodowałoby powstanie zbitek spółgłoskowych [ksr] i [jlr], dla szwedzkiego obcych i trudniejszych w artykulacji. O końcówce -s pisze się też w przypadku rzeczowników obcego pochodzenia, których rzadko używa się w formie pojedynczej, np. cornflakes, jeans czy shorts. Użycie końcówki -s w liczbie mnogiej nie jest zresztą niczym nowym. U Augusta Strindberga w powieści Czerwony Pokój (szw. Röda rummet) z 1879 roku znajdziemy formę revolvers (rewolwery), a współcześnie słownik SAOL (Svenska Akademiens Ordlista) podaje jedynie formę revolvrar.

O co więc tyle hałasu? Bardziej otwarte podejście Rady Języka Szwedzkiego stało się dla wielu pretekstem do dyskusji na temat wpływu języka angielskiego na szwedzki w ogóle. Pojawiły się głosy poirytowanych tym, że na poduszkę powietrzną coraz częściej mówi się airbag zamiast krockkudde, że youtuberzy coraz częściej mówią o must have, że wszystko musi być cool i tym, że nie wiadomo, jak odmienić smoothie. O ile pierwsze zarzuty kojarzą mi się z niedawnym nietrafionym pomysłem Szwedzkich Demokratów, by ograniczyć napływ anglicyzmów i używanie słów obcego pochodzenia, który właściwie uderzał między innymi już w samą nazwę partii, tak ostatnia kwestia rzeczywiście jest warta uwagi i poruszano ją też w związku z publikacją Svenska skrivregler.

Chodzi mianowicie o to, że dla rzeczowników wymienionych wyżej pięciu typów deklinacji istnieją wzorce tworzenia formy mnogiej określonej, np. de glada flickorna, de snabba bilarna, de dyra fåtöljerna, de röda äpplena, de stora husen czy de trevliga lärarna (te wesołe dziewczynki, te szybkie samochody, te drogie fotele, te czerwone jabłka, te duże domy czy ci mili nauczyciele). A co z formami określonymi od tortillas, zombies, emojis czy wspomnianych wcześniej smoothies? Czy w tym przypadku należałoby jednak powrócić do form rodzimych? Två tortillas – de två goda tortillorna (dwie tortille – te dwie smaczne tortille), en massa zombies – de hemska zombierna (masa zombie – te straszne zombie)? Zostawić formy bez końcówki? Två bagels – de två goda bagels (dwa bajgle – te dwa smaczne bajgle)? Czy może zbudować formę taką jak emojisarna – to znaczy taką, która ma i końcówkę formy -s, i szwedzką końcówkę -ar… Co ciekawe, formy liczby mnogiej zakończone na -sar (w formie określonej -sarna) występują dość powszechnie w języku nieformalnym, mówionym – można więc usłyszeć na przykład, jak szwedzcy vlogerzy podają przepis na sałatkę, do której potrzebują kilku avokadosar, tymczasem SAOL podaje tylko formę avokadorna. Zresztą, podobnie wygląda to także w przypadku innych owoców, np. kiwi i mango (kiwisarna, mangosarna vs kiwierna, mangorna).

Takie formy nie powinny jednak budzić zdziwienia i irytacji. W języku szwedzkim jest bowiem grupa słów, których forma mnoga zupełnie poprawnie kończy się na -sar, np. potatisar (ziemniaki), kepsar (czapki z daszkiem), bebisar (niemowlaki). W przypadku tych rzeczowników przyczyny są inne – ich forma pojedyncza została zapożyczona od angielskiej formy mnogiej: en potatis od potatoes, en keps od caps i en bebis od babies. Podobnie stało się w przypadku słów ett kex (ciastko) – pochodzącego od cakes i ett chips (czips) – pochodzącego od chips. Oba należą do piątej deklinacji, więc ich formy liczby mnogiej to odpowiednio kex i chips. Także my w polszczyźnie mamy swojego czipsa i krakersa. Aktualnie niestabilnie wygląda sytuacja szwedzkiej muffinki, ponieważ spotkać można formy zarówno ett muffin jak i ett muffins, a nawet en muffins.

Pozostaje jeszcze pytanie o to, co w języku szwedzkim zrobić z zapożyczeniami, których forma mnoga w języku angielskim to nie tylko sama końcówka -s, np. en story – stories (po szwedzku raczej storys, storyer), oraz ze słowami zapożyczanymi z języków innych niż angielski, np. z włoskiego en paparazzo – paparazzi (po szwedzku także papparazoer) czy z niemieckiego en schlager – schlager (po szwedzku także schlagers, schlagrar).

Dlaczego warto się temu wszystkiemu przyglądać? Oczywiście, jeśli uczycie się języka szwedzkiego, może się Wam to przydać na jakimś teście (a już teraz możecie sprawdzić się w quizie przygotowanym przez Språktidningen, link TUTAJ). Ale to też jedno z zagadnień, które przypomina nam, że język stale się zmienia, czy to się komuś podoba czy nie. Z badania przeprowadzonego przez Williama Zetterberga wynika, że końcówka -s preferowana jest w przypadku słów, które funkcjonują w języku szwedzkim stosunkowo od niedawna (np. selfie czy lobby), podczas gdy forma mnoga starszych, bardziej „oswojonych” słów częściej tworzona jest przy pomocy rodzimych wzorców. Może to oznaczać, że forma mnoga z -s jest niejako formą tymczasową, przejściową. Badanie potwierdziło też, że formy z -s używają częściej młodsi użytkownicy języka szwedzkiego.

Na koniec – warto też pamiętać, że użycie różnych form czasem może dać różny efekt, prawda?

Eller hur, amigos?

Eller hur, amigor?

Bibliografia:

Gellerstam, Martin (2002). Norm och bruk i SAOL. LexicoNordica, 9, 21–31.

Ledin, Per (2013). Gillar du avokadosar? Några ord om sar-pluralen https://pasvenska.se/gillar-du-avokadosar-nagra-ord-om-sar-pluralen/ [dostęp: 08.01.2019]

SAG 2 = Teleman, Ulf; Hellberg, Staffan & Andersson, Erik (1999). Svenska Akademiens Grammatik. Del 2: Ord. Stockholm: Nordstedts Ordbok.

Zetterberg, William (2017). Arising plurals in Swedish: A study of Swedish s-plurals. Lund: Lunds universitet. https://lup.lub.lu.se/student-papers/search/publication/8903357 [dostęp: 08.01.2019]

Engelskt plural ger svenskan bättre flyt https://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=406&artikel=6656822 [dostęp: 08.01.2019]

Är s-plural gångbart i svenskan? http://www.sprakochfolkminnen.se/sprak/sprakradgivning/aktuellt-sprakrad/granskade-rad/2017-05-08-ar-s-plural-gangbart-i-svenskan.html [dostęp: 08.01.2019]

Autorką tekstu jest Natalia Kołaczek, autorka strony Szwecjoblog.pl