Często pojawia się wątpliwość ile tak właściwie jest tonów w języku mandaryńskim – cztery czy pięć? A może tak postawione pytanie po prostu nie ma większego sensu? W poniższym artykule zarysuję system tonalny języka chińskiego – mandaryńskiego.
Na poniższych sugestywnych rysunkach, przedstawiłem wysokość głosu w funkcji czasu (trwania wygłosu sylaby). W zastosowanej konwencji ton wysoki (płaski) jest jedynką, wznoszący –zwiększający wysokość głosu dwójką, łamany to nr 3, o gwałtownie opadającm przebiegu (z wysokiego do niskiego głosu) jest czwórką, a ton lekki / neutralny to piątka.
np.: 媽 (mā) ma1，麻 (má) ma2，馬 (mǎ) ma3，駡 (mà) ma4，嗎 (ma) ma5
(zainteresowani Czytelnicy mogą wkleić sekwencję morfemów: 媽，麻，馬 ，駡 ，嗎 ，aby usłyszeć ich brzmienie (w formie izolowanej): http://www.oddcast.com/home/demos/tts/tts_example.php > Language: Chinese > Voice: (brzmiące najbardziej naturalnie): (głos żeński) Hui lub Lily; (głos męski) Ling)
Inny sposób, szczególnie pomocny przy porównywaniu systemów tonalnych różnych języków azjatyckich, wykorzystuje notację opartą na pięciolini.
Względną wysokość głosu można zarysować podając punkt początkowy i końcowy (oraz ewentualne punkty przegięcia – jak w przypadku tonu trzeciego) skali np:
媽 (mā) ma55 v ma˥，麻 (má) ma35 v ma˧˥ ，馬 (mǎ) ma214 v ma˨˨˩˨˦，駡 (mà) ma51 v ma˥˩，嗎 (ma) ma3 v ma˧
Tony towarzyszące pojedynczym sylabom występującym w pozycji izolowanej cechują się nie tylko różnym przebiegiem wysokości głosu, ale też długością. Ton 3-ci jest najdłuższy, czwarty najkrótszy, piąty – neutralny wymawiany jest natomiast dosyć krótko i nieco ciszej od pozostałych.
Powyższe – podstawowe informacje nie pozwalają jednak na sprawne posługiwanie się językiem mandaryńskim w mowie, dodatkowo zawsze 'z tylu głowy' trzeba mieć informacje dotyczące sandhi tonalnego.
Chodzi tu głównie zmiany w sposobie wymowy tonu trzeciego w zależności od otoczenia jak i zaakceptowanie zasad dotyczących sekwencji tonów trzecich.
33 > 23
333 >323
3333> 2323
33333>22323
333333>232323 itd.
W każdej z tych sytuacji ton pierwotnie trzeci będzie miał przypisany numer 3-ci niezależnie od rzeczywistej artykulacji. Podobnie w głowie trzeba mieć regułki dot. tonu drugiego ‘wziętego w kleszcze’ przez niektóre pełne tony.
Innymi słowy poniższe sekwencje trzech tonów wymawiane są w następujący sposób:
121 > 111
122 > 112
123 > 113
124 > 114
221 > 211
222 > 212
223 > 213
224 > 214
Ton
neutralny wymawiany jest na różnym poziomie częstotliwości, w zależności od poprzedzającego go tonu.
Warto zwrócić uwagę, że w takim wypadku ton trzeci wymawiany jest w sposób ‘niepełny’, tj. jedynie w dolnym rejestrze częstotliwości.
Można przyjąć, że ton 3-ci realizowany jest w pełnym zakresie (tonacja głosu opadająco – wznosząca) tylko wtedy, gdy po sylabie w tym tonie występuje kropka 。, przecinek ， czy naturalna przerwa w wypowiedzi … .
W przypadku sekwencji tonów neutralnych k
ażda kolejna sylaba wymawiana jest z nieco niższą częstotliwością.
Istnieją również reguły dotyczące negacji bu4 不 (bu4 4 > bu2 4) oraz liczebników: ‘jeden’ 一 i1, ‘siedem’ 七 ci1 oraz ‘osiem’ 八 ba1:
w cyfrach roku i numerach ('forma podstawowa'): i1, ci1, ba1
i1 1v2v3 > i4 1v2v3
ci1 1v2v3 > ci4 1v2v3
ba1 1v2v3> ba4 1v2v3
i1 4 > i2 4
ci1 4 > ci2 4
ba1 4 > ba2 4
Analogiczne zmiany jak w przypadku postpozycji tonu czwartego zachodzą, gdy po wspomnianych liczebnikach występuje sylaba w tonie neutralnym pierwotnie będąca w tonie czwartym np.: ge4>5 個：
i1 5 > i2 5
ci1 5 >ci2 5
ba1 5 > ba2 5
Nieco mniej istotny wydaje sie wpływ akcentowania wewnątrzwyrazowego na poziomy częstotliwości poszczególnych sylab. Aby zobrazować to zjawisko dobrze posłużyć się słowem, w którym każda sylaba jest wymawiana nominalnie w tym samym tonie: np.: ‘Włochy’ (Italia) 意大利 i4 da4 li4.
Pierwsza sylaba akcentowana jest w sposób normalny, ostatnia wymawiana głośniej, dłużej, z większą różnicą częstotliwości. Natomiast każda środkowa (o ile występuje) ciszej, krócej, z mniejszą różnicą wysokości głosu. Opisane ‘odchylenia’ dotykają oczywiście również słów, które złożone są z sylab występujących w różnych tonach. Czasem jednak sposób akcentowania zależy od morfologii wewnątrzwyrazowej.
Oprócz tonów i akcentu wewnątrzwyrazowego (tzw. przyciskowego) istnieje również akcent zdaniowy. Jednak wydaje mi się, że świadome stosowanie wszystkich tych reguł przekracza możliwości zwykłego śmiertelnika. Poszukującym mocniejszych wrażeń polecam książkę, w której pokrótce opisano różnice w rejestrze częstotliwości zdania w zależności od jego 'gramatycznego' typu oraz chęci wyeksponowania określonych informacji:
Oczywiście warto zwrócić uwagę, że opisane wyżej zmiany tonów mają charakter regularny. Jednakże wiele znaków wymawia się w odmienny sposób, przy czym różnica może dotyczyć nie tylko tonu (ale i fonemów segmentalnych), co często wynika z tego, że do jednego ideogramu przypisany jest cały pęk różnych znaczeń np: znak 和 wymawiany jest chy2, chy4, chło2, chło4, chło5 lub chu2. W 'odmianie' mandaryńskiego używanej na Tajwanie najczęściej ideogram ten wymawia się jako chan4.
Świadomość tego czym są tony i jak się zmieniają jest jednak tylko jedną z czterech umiejętności, które trzeba opanować, aby sprawnie funkcjonować w świecie, w tym wypadku, mandaryńskiej mowy. Nie odkryję Ameryki, jeśli stwierdzę, że należy jeszcze poprawnie rozpoznawać tony ze słuchu, ale wpierw trzeba jeszcze wiedzieć co tak naprawdę możemy usłyszeć i w tym ma pomóc ten artykuł. Trzecią umiejętnością jest poprawne wypowiadanie sylab w odpowiednich tonach, co właściwie można jedynie testować widząc reakcję naszego chińskiego interlokutora.
Czwarta dotyczy zapamiętywania tonów – informacji o, dla nas Polaków, zupełnie abstrakcyjnym charakterze. Przypisanie tonom liczb (a nie znaków diakrytycznych), które dodatkowo, w stosowanej przeze mnie konwencji, w sposób graficzny ukazują relację między oznaczeniem, a przebiegiem wysokości głosu, to dopiero pierwszy krok. O tym jak zapamiętywać tony (oraz ich sekwencje) wykorzystując do tego oznaczenia liczbowe napiszę jednak innym razem.
Na razie uspokoję zainteresowanych tym czytelników, że nie ma to nic wspólnego z najczęściej stosowaną przez chińskich lektorów metodą polegającą na pokazywaniu np. trzech palców, w trakcie wymawiania tonu trzeciego. Zawsze z dużym rozbawieniem oglądałem lekcje pokazowe rodzimych nauczycieli przekonanych o skuteczności działania 'metody palcowej' – metody, której prawdopodobnie nigdy w życiu sami nie stosowali w nauce swojego języka urzędowego.
Ton, wbrew temu co niektórzy twierdzą, jest istotną 'informacją' towarzyszącą, każdej sylabie, której obecność można porównać do głoski w języku polskim. Jeśli weźmiemy np: słowo 'takt', to przestaje być ono zrozumiałe, gdy pominiemy jedną z głosek: 'tat', 'tkt', albo oznacza co innego: 'akt', 'tak'. Podobnie, gdy zlekceważymy istnienie tonu lub wymówimy go błędnie (analogicznie: takt ≠ pakt itd.).
System tonalny języka mandaryńskiego nie jest ani najtrudniejszy, ani najprostszy w porównaniu z innymi językami chińskimi, lecz po prostu inny.
W języku kantońskim jest 6 – 7 tonów, ale ulegają one mało regularnym zmianom (sandhi tonalne) lub innymi słowy jest bardzo dużo reguł wynikających m.in z morfologii wewnątrzwyrazowej, jednak w wielu wypadkach łatwiej jest po prostu zapamiętać sekwencje tonów w danym słowie, niż próbować ją wydedukować znając ton podstawowy (co przecież też trzeba wcześniej zapamiętać).
W szanghajskim słowa jednosylabowe są wymawiane w jednym z pięciu tonów, w niektórych przypadkach można nawet przewidzieć ton znając jedynie wymowę sylaby (w mandaryńskim i kantońskim jest to praktycznie niemożliwe). Ponadto sylaby wchodzą w sekwencje (2, 3, 4 czy pięcio – sylabowe), których poziom częstotliwośći zależy jedynie od pierwszej sylaby (tzw. spreading). Niekiedy jednak poszczególne sekwencje oddziałują na siebie, co nieco zamazuje ten 'sielankowy' obraz prostego systemu.
Szczegółowy opis systemów tonalnych języka kantońskiego i szanghajskiego wykracza jednak poza ramy tego artykułu.
Warto zobaczyć: