Zapraszam do zapoznania się z dalszym ciągiem przeglądu wybranych klasyfikacji języków turkijskich. Na początek najbardziej rozbudowana, aż sześciopoziomowa klasyfikacja radzieckiego turkologa Nikołaja Baskakowa, którą przytaczam za Majewiczem. Jest to klasyfikacja dość kontrowersyjna, a zarazem popularna – i tak długa, że można się jej przestraszyć. Języki turkijskie, zwane tu podrodziną turko-tatarską, zostały uznane za część należącą do większej całości – rodziny ałtajskiej.
- Grupa zachodniohunnicka
- Podgrupa bułgarska
- Język protobułgarski
- Język chazaryjski
- Język bułgarski nadwołżański
- Język czuwaski
- Podgrupa oguzo-karluko-kipczacka
- Języki oguzo-kipczackie
- Języki oguskie
- Języki oguzo-peczenegijskie
- Język peczenegijski
- Język uzyjski
- Język gagauski
- Tureckie dialekty Bałkanów
- Języki oguzo-seldżuckie
- Język seldżucki
- Język staroosmański
- Język turecki
- Język azerbejdżański
- Tureckie dialekty Iranu
- Języki oguzo-turkmeńskie
- Język (średnio)oguski
- Język turkmeński
- Język truchmeński
- Języki kipczackie
- Języki kipczacko-bułgarskie
- Język kipczacko-bułgarski
- Język (kazański) tatarski
- Język baszkirski
- Języki kipczacko-nogajskie
- Język nogajski
- Język karakałpacki
- Język kazachski
- Języki kipczacko-połowieckie
- Język kumański (połowiecki)
- Język karaimski
- Język karaczajsko-bałkarski
- Język krymskotatarski
- Języki karluckie
- Język karluko-ujgurski
- Język karluko-chorezmijski (czagatajski)
- Język uzbecki
- Język nowoujgurski
- Języki kipczacko-bułgarskie
- Języki oguzo-peczenegijskie
- Języki oguskie
- Języki oguzo-kipczackie
- Podgrupa bułgarska
- Grupa wschodniohunnicka
- Podgrupa oguzo-ujgurska
- Języki ujgurskie
- Język jenisejsko-oroczoński
- Język staroujgurski (różny od staroujgurskiego, będącego przodkiem nowoujgurskiego
- Język tofalarski
- Język tuwiński
- Języki chakaskie
- Język chakaski
- Język czułymski
- Język szorski
- Język kamasyński
- Język saryg-ujgurski
- Północne dialekty języka ałtajskiego (ojrockiego)
- Języki jakucki i dołgański
- Języki ujgurskie
- Podgrupa kirgisko-kipczacka
- Język kirgiski
- Południowe dialekty języka ałtajskiego (ojrockiego)
- Język salarski
- Podgrupa oguzo-ujgurska
Klasyfikacja Baskakowa uwzględnia znacznie więcej języków niż poprzednie. Przy tym języki żywe sąsiadują w niej z wymarłymi (oznaczonymi kursywą), co było jednym z zarzutów stawianych autorowi. Wyodrębnia język jakucki i dołgański, a czuwaski umieszcza razem z trzema wymarłymi językami bułgarskimi. Język ałtajski, podobnie jak u Achatowa, został podzielony na dialekty północne i południowe, umieszczone w różnych grupach. Mnie osobiście najbardziej dziwi sklasyfikowanie języka kazachskiego i kirgiskiego na tak odległych wobec siebie pozycjach.
Jeszcze jedną zagadką klasyfikacji Baskakowa jest umieszczenie w niej języka kamasyńskiego (nazywanego też kamasyjskim). Większość źródeł uznaje go bowiem za język uralski należący do języków samojedzkich, a ściślej mówiąc – do ich odizolowanej, południowej grupy, sąsiadującej z południowosyberyjskimi językami turkijskimi i podlegającej w znacznym stopniu ich wpływowi (turkizacji). Obecnie jest to już język wymarły – jego ostatnia użytkowniczka zmarła w 1989 r.
A skoro mowa o tym roku, właśnie wtedy została zaprezentowana bardzo ciekawa klasyfikacja tureckiego językoznawcy Talata Tekina. Jest ona oparta na sześciu kryteriach fonetycznych:
- odpowiedniościach r / z i l / š;
- zachowaniu lub utracie dawnego nagłosowego h;
- rozwoju fonemu d;
- rozwoju grupy ïγ w wyrazach wielosylabowych;
- rozwoju grupy aγ w wyrazach jednosylabowych;
- zachowaniu lub udźwięcznieniu nagłosowego t.
Tekin przeanalizował te zjawiska na przykładzie kilku wyrazów: stopa (hadaq, atax, adaq, azaq), górski (taγlïγ, tūlu, tōlū, taγlïq, tawli, taγli, daγli), zielony (ŏazil, čažil, yasil), usta (aγiz, eγiz), jednoczyć (quš, qos, qoš), młody (žas, jas, yas), pięć (paš, beš), droga (jol, yol), przychodzić (kel, qel), dziewięć (toguz, toγuz, doguz), zostawać (gāl, ğāl, ğal, kal), dom (öb, e°z, ev, yev). Jego klasyfikacja uwzględnia zarówno języki, jak i dialekty.
- Grupa r / l: język czuwaski
- Grupa hadaq: język chaladż
- Grupa atax: język jakucki i dołgański
- Grupa adaq: język tuwiński i karagaski
- Grupa azaq
- Podgrupa ŏazil: język chakaski
- Podgrupa čažil: dialekty Środkowego Czułymu, Mrasu i Górnego Tomu;
- Podgrupa yasil: język Żółtych Ujgurów
- Grupa taγlïγ: Północne dialekty Ałtaju (tuba, kumandy, czałkandu), dialekty Dolnego Czułymu, Kondomy i Dolnego Tomu
- Grupa tūlu: język ałtajski
- Grupa tōlū: język kirgiski
- Grupa taγlïq
- Podgrupa aγiz: język uzbecki
- Podgrupa eγiz: język nowoujgurski
- Grupa tawli
- Podgrupa quš: język tatarski i baszkirski
- Podgrupa qos
- žas: język kazachski
- jas: język karakałpacki
- yas: język nogajski i dialekt halicki języka karaimskiego
- Podgrupa qoš
- paš: dialekt Tatarów barabińskich
- beš
- jol: język karaczajo-bałkarski i północne dialekty języka krymsko-tatarskiego
- yol
- kel
- toquz: dialekt chorezmijsko-kipczacki języka uzbeckiego
- toγuz: dialekt trocki języka karaimskiego
- doguz: południowe dialekty języka krymskotatarskiego
- qel: język kumycki
- kel
- Grupa taγli: język salarski
- Grupa daγli
- Podgrupa gāl
- öb: język turkmeński z dialektem truchmeńskim
- e°z: dialekt chorasański języka turkmeńskiego
- Podgrupa ğāl: dialekt chorezmijsko-oguzyjski języka uzbeckiego
- Podgrupa ğal: język azerski, dialekty: kaszkajski, ejnallu, kerkukski, erbilski i tabriski
- Podgrupa kal
- ev: język turecki
- yev: język gagauski
- Podgrupa gāl
Tym sposobem powstało dwanaście grup, w tym niektóre podzielone na podgrupy. I w tej klasyfikacji język czuwaski jest całkiem osobno – został wyodrębniony ze względu na rotacyzm i lambdacyzm, czyli występowania głosek r i l tam, gdzie w innych językach turkijskich jest z i š.
Jedną z najnowszych klasyfikacji stworzył w 2001 r. współczesny rosyjski językoznawca Michaił Djaczok. Jej podstawą są podobieństwa i różnice w zasobie słów.
- Podgrupa jakucka
- Język jakucki
- Język dołgański
- Podgrupa tuwińska
- Język tuwiński
- Język tofalarski
- Podgrupa bułgarska
- Język czuwaski
- Podgrupa zachodnia
- Język tatarski
- Język baszkirski
- Język kazachski
- Język turecki
- Język turkmeński
- Język azerski
- Język chakaski
- Język salarski
- Wszystkie pozostałe języki turkijskie
Djaczok wskazał dużą grupę języków – podgrupę zachodnią, które mają znaczny (rzędu 90% i więcej) zasób słów o wspólnym pochodzeniu. Wykluczył z niej zaledwie pięć języków, które sklasyfikował w trzech odrębnych podgrupach, co praktycznie pokrywa się z większością wcześniejszych podziałów. A przecież, mimo takiego podziału, nawet w językach należących do różnych grup można znaleźć bardzo podobne bądź identycznie brzmiące słowa – np. w kirgiskim i jakuckim.
Na tym kończę przegląd klasyfikacji języków turkijskich. Mam nadzieję, że pozwolił on choć trochę ukazać ich różnorodność. Jest to także temat powiązany z teorią ałtajską, o której będziecie mogli przeczytać w kolejnym artykule.
Zobacz również:
Różnorodność języków turkijskich
Klasyfikacje języków turkijskich – część 1