języki turkijskie

Narody turkijskie południowej Syberii – część III

W poprzednich częściach cyklu (I i II) pisałam o podziale narodów turkijskich południowej Syberii i o ich republikach autonomicznych. Teraz przygotowałam prostą mapę tego regionu, poświęconą przede wszystkim tym narodom i grupom etnicznym, które nie mają żadnej postaci autonomii (choć w historii zdarzało się, że miały).

Mapę najlepiej oglądać w połączeniu z I i II częścią tego artykułu. Jako że ma ona charakter uproszczony, chcę podać też trochę bardziej szczegółowych danych na temat rozmieszczenia zaznaczonych na niej narodów. Niestety, nie jestem w stanie napisać o wszystkich tak, jak bym chciała. Otóż moim głównym źródłem są wyniki spisu ludności Rosji z 2010 r., a więc już nie pierwszej świeżości. Zawierają one informacje o rozmieszczeniu ludności poszczególnych narodowości, ale nie każdy z narodów/grup etnicznych został potraktowany równie szczegółowo. Najwyraźniej łatwiej było przeprowadzić statystykę tzw. małych rdzennych narodów, niż tych większych. Np. dowiemy się, że wśród Ałtajczyków zostali wyodrębnieni Telengici, Tubalarzy i Czełkanie, ale nie znajdziemy nic o podziale Tatarów. Można też się zastanawiać, dlaczego Kumandyńczycy i Teleuci zostali sklasyfikowani osobno, a nie zaliczeni również do Ałtajczyków. Albo dlaczego spośród Chakasów nie wyodrębniono chociażby Sagajów i Kaczynów.

Kto szukał informacji o poszczególnych narodach w rosyjskiej Wikipedii, znajdzie w przypadku niektórych z nich dość szczegółowe dane o rozmieszczeniu ich w poszczególnych miejscowościach. Są to jednak dane pochodzące z jeszcze wcześniejszego spisu z 2002 r., nie będę więc ich przytaczać, żeby nie mieszać statystyk z dwóch różnych spisów. W statystykach tego nowszego nie udało mi się niestety znaleźć takich informacji. Ograniczę się więc jedynie do tego, co znalazłam w podsumowaniu spisu z 2010 r., czyli do szczebla republik, krajów i obwodów.

Ałtajczycy

Ogółem: 74 238, w tym:

– Telengici: 3 712, w tym 3 712 w Republice Ałtaju;

– Tubalarzy: 1 965, w tym 1 891 w Republice Ałtaju;

– Czełkanie: 1 181, w tym 1 113 w Republice Ałtaju.

Chakasi

Ogółem 72 959.

Kumandyńczycy

Ogółem 2892, w tym 1 401 w Kraju Ałtajskim, 1 062 w Republice Ałtaju i 225 w obwodzie kemerowskim.

Szorowie

Ogółem 12 888, w tym 10 672 w obwodzie kemerowskim, 1 150 w Republice Chakasji, 161 w Kraju Krasnojarskim, 118 w Kraju Ałtajskim i 87 w Republice Ałtaju.

Tatarzy syberyjscy

Ogółem 6 779.

Teleuci

Ogółem 2 643, w tym 2 520 w obwodzie kemerowskim.

Tofalarzy

Ogółem 762, w tym 678 w obwodzie irkuckim.

Turcy czułymscy

Turcy czułymscy: 355, w tym 204 w obwodzie tomskim i 145 w Kraju Krasnojarskim.

Tuwińcy

Tuwińcy: 263 934, w tym:

– Todżyńcy: 1 858, w tym 1 856 w Republice Tuwy.


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

Narody turkijskie południowej Syberii – część I

Narody turkijskie południowej Syberii – część II

Narody turkijskie południowej Syberii – część I

Południowa Syberia uchodzi za kolebkę narodów turkijskich, a i teraz mieszka tam kilka z nich. No właśnie – jakich? Pierwsze skojarzenie to Ałtajczycy, Chakasi, Tuwińcy, Szorowie… A co z Teleutami, Telengitami, Kumandyńczykami, Tofalarami, Tubalarami czy Turkami czułymskimi? Czy są to narody, czy grupy etniczne? Na jakiej podstawie można to stwierdzić?

Drugie pytanie dotyczy języków turkijskich tego regionu. Mogłoby się wydawać, że wszystko jest proste – Ałtajczycy mają język ałtajski, Chakasi – chakaski, Szorowie – szorski itd. Jest to jednak bardziej skomplikowane, niż się wydaje. Już na pierwszy rzut oka widać, że co najmniej trzy klasyfikacje języków turkijskich wyróżniają północnoałtajski i południowoałtajski. Niektóre z nich wymieniają jeszcze dialekty tych języków. Z kolei słowo „szorski” odnosi się zarówno do języka Szorów, jak i do jednego z dialektów języka chakaskiego. Jak się w tym wszystkim nie pogubić, czy jest to w ogóle możliwe?

Jeśli chodzi o klasyfikacje języków turkijskich, do tej pory zetknęłam się aż z kilkunastoma takimi podziałami różnych autorów. Oznacza to, że w środowisku turkologów nadal nie ma jednoznacznego, ustalonego podziału, co do którego zgadzaliby się wszyscy. Czy w takim razie da się wyjaśnić opisane wyżej zagadnienia? Być może w tej kwestii cały czas jest więcej pytań niż odpowiedzi. Jednak aby dodatkowo nie komplikować sprawy, skupię się na sytuacji obecnej.

http://trasa.ru/img/regions/sibirskiy.gif

Być może najłatwiejsze zagadnienie to geografia – rozmieszczenie wymienionych narodów / grup etnicznych na tle współczesnego podziału administracyjnego Rosji. Spróbujmy więc to usystematyzować. Na południowej Syberii istnieją obecnie trzy turkijskie republiki autonomiczne: Ałtaj, Chakasja i Tuwa. Już nazwa tej pierwszej może wprowadzać pewien problem – nie należy bowiem mylić Ałtaju z sąsiadującym z nim Krajem Ałtajskim – ale po kolei.

Republika Ałtaju leży w dużym stopniu w górach Ałtaj i graniczy na zachodzie ze wspomnianym Krajem Ałtajskim, na północy z obwodem kemerowskim i Chakasją, na wschodzie z Tuwą, a na południu z Mongolią, Chinami i Kazachstanem. Jej stolicą jest Gornoałtajsk.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Altai_republic_map.png/250px-Altai_republic_map.png

W przeciwieństwie do Republiki Ałtaju Kraj Ałtajski jest w dużym stopniu nizinny – większość jego powierzchni przypada na Nizinę Zachodniosyberyjską. Na zachodzie i południu graniczy z Kazachstanem, na północy z obwodem nowosybirskim, na wschodzie z obwodem kemerowskim i Republiką Ałtaju. Jego stolicą jest Barnauł.

Republika Chakasji leży na lewym brzegu Jeniseju, w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej i Wysoczyźnie Sajano-Ałtajskiej. To właśnie z tego regionu wywodzili się Kirgizi jenisejscy, których potomkami najprawdopodobniej są współcześni Chakasi. Obecnie Chakasja graniczy na zachodzie z obwodem kemerowskim, na północy i wschodzie z Krajem Krasnojarskim, a na południu z Tuwą i Ałtajem. Jej stolicą jest Abakan.

Republika Tuwy to jeden z najbardziej odizolowanych regionów Federacji Rosyjskiej. Ze wszystkich stron otaczają ją góry: Ałtaj, Sajan Wschodni, Sajan Zachodni i Tannu-Oła. Ma też odrębną historię od innych części Syberii, gdyż aż do 1911 r. należała do Chin. Tuwińcy podlegali też znacznym wpływom mongolskim. Osadnictwo rosyjskie w Tuwie zaczęło się dopiero pod koniec XIX wieku. Po krótkim epizodzie niepodległości Tuwa w 1946 r. została przyłączona do ZSRR jako Tuwiński Obwód Autonomiczny, w 1961 r. przekształcony w republikę. Obecnie graniczy na zachodzie z Ałtajem i Chakasją, na północy z Krajem Krasnojarskim, na wschodzie z obwodem irkuckim i Republiką Buriacji, a na południu z Mongolią. Stolicą Tuwy jest Kyzył.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że podziały administracyjne z różnych przyczyn często nie pokrywają się z etnicznymi. Wymienione wyżej republiki autonomiczne powstawały najczęściej w pierwszych latach ZSRR jako obwody autonomiczne, często na terytoriach zamieszkiwanych przez narody niemające własnych tradycji państwowości lub takie, u których te tradycje sięgały bardzo daleko w głąb historii. Niejednokrotnie były to decyzje czysto polityczne, nieprzystające do rzeczywistości. Tak więc, skoro już istniała ałtajska republika, jej ludność zaczęto nazywać Ałtajczykami, a język ałtajskim, nie uwzględniając lokalnych podziałów. Jak już wspomniałam na początku, wszystko jest znacznie bardziej złożone. W zrozumieniu tego problemu bardzo pomogła mi książka Łukasza Smyrskiego „Ajdyn znaczy księżyc. Narody południowej Syberii” (wyd. DiG, Warszawa 2008). Polecam ją zwłaszcza dlatego, że polskie materiały na ten temat to rzadkość.

W drugiej części artykułu przejdę do kwestii etniczno-językowych.


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Wracam do tematu języka szorskiego. Poprzednim razem pisałam o jego sytuacji, a także o cyklu lekcji, który powstał jako jedna z inicjatyw minionego właśnie Roku Języka Szorskiego. Teraz chciałabym skupić się na samym języku i jego miejscu wśród innych języków turkijskich. Jako punkt odniesienia do porównań posłuży mi przede wszystkim kirgiski, a także w mniejszym stopniu jakucki – te dwa języki porównywałam już kiedyś na blogu Kirgiski.pl.

Dziś napiszę przede wszystkim o czynnikach, które miały wpływ na rozwój szorskiego na tle kirgiskiego i jakuckiego, a następny artykuł poświęcę konkretnym przykładom gramatycznym i leksykalnym. Najpierw jednak kilka słów o miejscu języka szorskiego w klasyfikacjach języków turkijskich, o których też już pisałam.

Jak to bywa z klasyfikacjami, przynależność szorskiego do określonych grup w każdej wygląda inaczej. W klasyfikacji Radłowa język szorski znalazł się w grupie wschodniej wraz z tuwińskim, chakaskim, tofalarskim, czułymskim oraz językami / dialektami ałtajskimi. Ramstedt zrobił podobnie, lecz grupę tę nazwał północną. Według Samojłowicza zaś szorski należy do grupy ujgurskiej, która tworzy dość zaskakujący zbiór: oprócz szorskiego, chakaskiego, tuwińskiego i tofalarskiego w tej grupie znalazł się też… staroujgurski, jakucki i dołgański. W bardziej rozbudowanej klasyfikacji Achatowa szorski należy do grupy syberyjsko-ałtajskiej i podgrupy chakaskiej. Jeszcze bardziej wielopoziomowa klasyfikacja Baskakowa umieszcza szorski w grupie wschodniohunnickiej, podgrupie oguzo-ujgurskiej i jeszcze mniejszej jednostce obejmującej języki chakaskie. Natomiast u Tekina i Djaczka wzmianki o szorskim nie ma w ogóle.

W klasyfikacjach można się pogubić, jednakże w jednym są zgodne: szorski jest najbliższy językom innych narodów południowej Syberii, a zwłaszcza chakaskiemu. Tym ciekawsze będzie porównywanie go z kirgiskim, który ani razu nie znalazł się z nim w jednej grupie.

Co łączy, a co dzieli te języki? Pisząc o jakuckim i kirgiskim, poświęciłam wiele słów temu, co w dużym stopniu wpływa na kształtowanie się języka, czyli historii, religii, środowisku i sąsiedztwu. Te hasła mogą brzmieć ogólnikowo, lecz przykłady z wymienionych języków wskazują, że czynniki te mają bezpośredni wpływ na zapis i słownictwo. Spróbujmy więc porównać trzy narody i języki pod tym względem.

Wszystkie trzy narody, o których mowa, wywodzą się z południowej Syberii. Przodkami Jakutów byli najprawdopodobniej nadbajkalscy Kurykanie, a Kirgizów – Kirgizi jenisejscy. O tym, jak ci pierwsi mogli trafić nad Lenę, a drudzy w Tien-szan, nadal toczą się dyskusje. Faktem jest natomiast, że w słownictwie jakuckim istnieją naleciałości mongolskie, które mogły się pojawić jeszcze przed wielką wędrówką. Zapożyczenia tunguskie i paleoazjatyckie pojawiły się w jakuckim później, zaczerpnięte od współczesnych sąsiadów – odpowiednio Ewenków i Jukagirów. Z kolei w języku kirgiskim, otoczonym innymi językami turkijskimi, znaczna ilość zapożyczeń pochodzi z perskiego i arabskiego – za sprawą religii, o czym będzie mowa poniżej. Język szorski kształtował się natomiast najpierw pod wpływem języków uralskich i mongolskich, a potem rosyjskiego.

A co z religią? Wszystkie narody turkijskie posiadały swój zespół tradycyjnych wierzeń, oparty na kulcie sił przyrody, o którym można by napisać oddzielny artykuł. W VIII-XII w. Kirgizi stopniowo przyjmowali islam, zachowując jednak wiele przedmuzułmańskich obrzędów. Wraz z islamem przyjęli duży zasób słów arabskich i perskich, czego nie doświadczyli Jakuci ani Szorowie. Wymienione narody Syberii nigdy nie były muzułmanami i w związku z tym dłużej przechowały tradycyjne wierzenia, aż do powierzchownej często chrystianizacji przez rosyjskich misjonarzy. Odzwierciedlają to także pojęcia związane z edukacją, która przez wieki była związana z religią. Weźmy takie pojęcia jak książka, szkoła i nauczyciel. W języku kirgiskim mają one źródłosłów arabski (odpowiednio китеп, мектеп, мугалим). W jakuckim wyraźne jest ich rosyjskie pochodzenie (кинигэ, оскуола, учуутал). W szorskim zaś jest jeszcze ciekawiej. Słowo „książka” (ном) wygląda na zapożyczenie perskie, „szkoła” (шқол) pochodzi z rosyjskiego, a „nauczyciel” to rodzime, turkijskie słowo ӱргедигчи.

Z tym tematem nieodłącznie wiąże się kwestia rusyfikacji. Ziemie Szorów i Jakutów zostały podbite przez Rosjan już w XVII w., a więc znacznie wcześniej niż Turkiestan, który ostatecznie stał się częścią imperium w 1867 r. Stąd też zapożyczenia rosyjskie w jakuckim i szorskim pojawiły się wcześniej niż w kirgiskim, a na przestrzeni wieków ich postać została zmieniona przez fonetykę danego języka.

Wszystko to można prześledzić także na przykładzie piśmiennictwa, które przeżywało bardziej lub mniej burzliwe etapy rozwoju. Pominę w tej chwili ogół dziedzictwa literackiego z twórczością epicką na czele i skupię się na samym zapisie. Początki piśmiennictwa kirgiskiego, sięgające jeszcze państwa Kirgizów jenisejskich, to staroturkijskie pismo runiczne. Wraz z przyjęciem islamu język kirgiski zaczęto zapisywać alfabetem arabskim. Tymczasem jakucki i szorski na początki piśmiennictwa musiały poczekać aż do XIX w. Wówczas z inicjatywy wspomnianych rosyjskich misjonarzy zostały opracowane alfabety tych języków, oparte na cyrylicy, w celu drukowania literatury religijnej. W 1819 r. w Irkucku ukazał się jakucki katechizm – pierwsza drukowana książka w tym języku. Pierwszą książką w języku szorskim był natomiast przekład Biblii wydany w 1883 r. w Kazaniu przez Iwana Sztygaszewa, pierwszego szorskiego duchownego. Alfabety te były jeszcze niejednokrotnie modyfikowane.

Nowa fala zainteresowania alfabetami nastąpiła we wczesnym ZSRR i objęła wszystkie trzy omawiane dziś języki. W latach 20. zyskały one nowe alfabety i elementarze. W przypadku szorskiego i jakuckiego była to cyrylica, w przypadku kirgiskiego – zreformowany arabski. Wkrótce wśród wszystkich turkijskich narodów ZSRR zaczęto propagować zmodyfikowane alfabety łacińskie. Tendencja ta nie trwała jednak długo. Druga połowa lat 30., kojarzona ze stalinowskimi czystkami, przyniosła także odwrót władzy radzieckiej od głoszonej wcześniej otwartości na kultury i języki nierosyjskich narodów. Alfabety łacińskie zastąpiono cyrylicą, nauczanie wielu języków w szkołach ograniczono, a innych całkowicie zaniechano. Wśród narodów najbardziej dotkniętych zmianami mieli nieszczęście znaleźć się Szorowie – o tym, jak doszło do wyniszczenia ich kultury, pisałam w poprzednim artykule.

Miałam pisać o języku szorskim – a wplotłam w tekst tak dużo o Kirgizach i Jakutach. Wszystko po to, by pokazać, jak różne i jak podobne na poszczególnych etapach historii były ich ścieżki rozwoju. W kolejnym artykule skupię się już na porównaniu czysto językowym, a podobieństwa i różnice przyniosą niejedno zaskoczenie.


Przeczytaj również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Jałta nad Morzem Azowskim i turkijski język Greków – czyli kilka słów o mniejszości greckiej na Ukrainie

grecyukrainaLudność Ukrainy charakteryzuje się dość znaczną różnorodnością etniczną i językową. W swoich kolejnych artykułach postaram się przybliżyć czytelnikom niektóre z mniejszości narodowych i językowych, zamieszkujących ten kraj. Zacznę dziś od Greków, ponieważ mieszkam w regionie, w którym stanowią oni sporą i dobrze zorganizowaną mniejszość, a od września 2015 roku studiuję filologię nowogrecką na Mariupolskim Uniwersytecie Państwowym, który jako jedyny uniwersytet w Europie (poza Grecją i Cyprem rzecz jasna) posiada odrębny Wydział Filologii Greckiej. W Mariupolu – mieście stanowiącym największe skupisko Greków na Ukrainie, działa również grecki konsulat, kilka greckich organizacji kulturalnych… Na pierwszy rzut oka wszystko to wygląda logicznie: region z dużą mniejszością grecką, organizacje pozarządowe i uczelnia dbające o zachowanie języka i kultury tej mniejszości… Ale czy na pewno? Okazuje się, że w rzeczywistości jest to o wiele bardziej skomplikowane.

Zacznijmy od tego, kim właściwie są ukraińscy Grecy i dlaczego mieszkają właśnie w okolicach Mariupola. Według oficjalnych danych, na Ukrainie zamieszkuje 91 tysięcy Greków, w tym ponad 77 tysięcy w obwodzie donieckim. Nazywani są oni „Grekami Przyazowia”, ponieważ zdecydowana ich większość mieszka właśnie w miejscowościach położonych wzdłuż wybrzeża Morza Azowskiego. Pierwsi Grecy przybyli do tego regionu z Krymu po wojnie rosyjsko-tureckiej w 1774 roku. Historycy nadal spierają się co do tego, na ile to przesiedlenie było dobrowolne, a na ile wymuszone przez carycę Katarzynę II. Grecy uzyskali od rosyjskich władz wiele przywilejów, ale musieli opuścić ziemie swoich przodków i zamieszkać na terenach, które w owych czasach były bardzo słabo zaludnione. Przyglądając się mapie azowskiego wybrzeża i okolic można dostrzec wiele „krymskich” nazw miejscowości: Jałta, Urzuf, Stary Krym, Chersones… Zostały one założone właśnie przez Greków, którzy w ten sposób pragnęli zachować pamięć o swoich rodzinnych stronach. Również nazwa samego Mariupola, chociaż nie ma swojego odpowiednika na Krymie, ma greckie pochodzenie.

Skoro jednak już wiemy, że Grecy nie przybyli na terytorium obecnej Ukrainy bezpośrednio z Grecji, lecz z Krymu, na którym mieszkali od wieków, logicznie dochodzimy do kolejnego pytania: jakim językiem się oni posługiwali? Otóż były to dwa języki, diametralnie różniące się od siebie nawzajem: rumejski i urumski. Rumejski (w angielskich źródłach często nazywany jest po prostu „Mariupol Greek”) jest dialektem pontyjskiego greckiego, czyli odmiany języka greckiego używanej przez Greków zamieszkujących w basenie Morza Czarnego. Natomiast urumski jest w zasadzie dialektem języka krymskotatarskiego, czyli należy do grupy języków turkijskich. Samo określenie „Urumowie” jest pochodzenia tureckiego i oznaczało prawosławną, grecką ludność Imperium Osmańskiego. Dlaczego Grecy posługiwali się językiem turkijskim? Legenda głosi, że Urumowie zostali postawieni przez muzułmańskie władze przed wyborem: język lub religia. Wyrzekli się więc swego języka, lecz pozostali prawosławnymi chrześcijanami. Całkiem jednak możliwe, że było na odwrót: Urumowie mogą być potomkami Tatarów, którzy przeszli na prawosławie, a w związku z tym zaczęli uważać się za Greków. Wydaje mi się to bardziej prawdopodobne, tym bardziej, że Urumowie różnią się od Rumejów nawet wyglądem – jest wśród nich sporo osób o typowo „tatarskich” rysach twarzy. Po przesiedleniu nad Morze Azowskie Rumejowie i Urumowie osiedlali się w odrębnych wioskach, natomiast Mariupol został założony przez przedstawicieli obu grup etnicznych.

W miarę upływu czasu i rozwoju przemysłu, region ten stawał się coraz bardziej wielokulturowy, Grecy stali się mniejszością i stopniowo asymilowali się z rosyjskojęzyczną większością. Pewną poprawę mogła przynieść polityka „korienizacji” (zakładająca troskę o wszystkie grupy etniczne, zamieszkujące ZSRR oraz o ich języki), prowadzona przez władze radzieckie w latach 1923-1929. Stworzono wówczas uproszczony wariant alfabetu greckiego, służący do zapisu języka rumejskiego, założono szkoły z greckim językiem nauczania. W praktyce jednak działania te nie były do końca przemyślane. Ani nauczyciele, ani tym bardziej uczniowie nie rozumieli treści podręczników napisanych w języku nowogreckim, jedynie częściowo zrozumiałym dla Rumejów i całkowicie obcym dla Urumów. Wkrótce zakończył się również ten krótki okres „tolerancji językowej” w ZSRR, a Grecy – zwłaszcza Urumowie, których ze względów językowych kojarzono z Tatarami Krymskimi – często byli ofiarami represji. Niestety, doprowadziło to do praktycznego wymarcia obu języków. Żaden z nich nie jest oficjalnie uznany za wymarły: oba nadal badane są przez językoznawców, wydawane są słowniki, można znaleźć przykłady poezji i prozy tworzonej po rumejsku i urumsku (zwykle zapisywane cyrylicą). Ale nie ma już ani jednej wioski, w której można byłoby usłyszeć żywe języki miejscowych Greków. Czytałam niedawno artykuł, napisany około 10 lat temu, autor którego już wtedy stwierdził, że językami tymi w miarę swobodnie posługiwały się jedynie osoby powyżej osiemdziesiątego roku życia. To samo wynika z obserwacji moich znajomych, pochodzących z tradycyjnie greckich wiosek. Po rumejsku lub urumsku mówiło pokolenie ich pradziadków, dziadkowie wciąż jeszcze używali pewnych słów i wyrażeń, natomiast pokolenie ich rodziców i oni sami są już całkowicie rosyjskojęzyczni, chociaż zachowują poczucie pewnej odrębności etnicznej i kulturowej.

Po zdobyciu przez Ukrainę niepodległości rozpoczęło się odrodzenie kulturalne Greków, o przejawach którego wspomniałam na początku artykułu. Niektórzy greccy działacze są jednak rozgoryczeni tym, że językiem tego odrodzenia jest standardowy język nowogrecki, który niewiele ma wspólnego z językami ich przodków. Nawet z prawnego punktu widzenia rumejski i urumski niejako nie istnieją. W trakcie spisu ludności oba zapisywane były po prostu jako „grecki” (nie ma więc żadnych wiarygodnych danych dotyczących ilości użytkowników każdego z nich), a na liście języków, które mogą uzyskać status języka regionalnego na Ukrainie figuruje wyłącznie nowogrecki. Z jednej strony, podchodząc do tej kwestii zdroworozsądkowo, muszę przyznać, że nie ma większego sensu nauczanie de facto wymarłych języków, które – poza nielicznymi próbami i eksperymentami – nigdy nie miały własnej literatury i istniały w zasadzie wyłącznie w formie ustnej. Z drugiej strony, nieco dziwi mnie to, że przez ponad rok studiowania filologii nowogreckiej nie dowiedziałam się od wykładowców absolutnie niczego o języku rumejskim i urumskim. Dla uczelni o wiele większe znaczenie ma współpraca międzynarodowa z Grecją i Cyprem, a każdy chętny (i posiadający trochę pieniędzy) student może wyjechać na staż do jednego z tych krajów, co oczywiście stanowi o wiele bardziej atrakcyjną perspektywę, niż nauka języków-zombie. Osoba, która nie jest zorientowana w temacie, może odnieść wrażenie, że kiedyś mieszkali tu Grecy, posługujący się językiem urzędowym Grecji, którzy następnie ulegli rusyfikacji, a teraz po prostu wracają do swych korzeni.

A jakie jest moje osobiste zdanie na ten temat? Muszę przyznać, że samo nawet czytanie o procesie wymierania języków wywołuje we mnie pewien smutek. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że jest on naturalnym skutkiem globalizacji, ze zdobyczy której bardzo chętnie korzystam, dlatego nie podejmę się jej krytykowania. Natomiast w następnym artykule opowiem o przypadku zgoła przeciwnym – o języku mniejszości narodowej, któremu udało się zachować na tyle mocną pozycję, że wielu jego użytkowników nie zna ani ukraińskiego, ani rosyjskiego.

Zobacz także…

Sytuacja językowa na Ukrainie – mity i rzeczywistość (część 1/2)

Sytuacja językowa na Ukrainie – mity i rzeczywistość (część 2/2)

Teoria ałtajska

W poturkijskie_na_woofli4przednich dwóch częściach (1, 2) mojego cyklu o językach turkijskich przedstawiłam najważniejsze klasyfikacje tych języków. Z tym tematem nieodłącznie wiąże się teoria ałtajska – kwestia, z którą stykają się wszyscy turkolodzy i inne osoby zainteresowane tą tematyką. Jest to koncepcja naukowa, według której języki tureckie, mongolskie i tungusko-mandżurskie, zwane grupą ałtajską, są ze sobą genetycznie spokrewnione, tj. mają wspólnego przodka. Niektórzy zaliczają do tej grupy także japoński i koreański.

Teoria ałtajska od lat jest przedmiotem sporów między językoznawcami, z których jedni ją akceptują, inni całkowicie odrzucają, a wielu ma zastrzeżenia do poszczególnych jej elementów, jak np. tego, czy w hipotetycznej rodzinie ałtajskiej powinien się znaleźć język japoński i koreański, czy nie. Nie zamierzam tu opowiadać się po żadnej ze stron, zwłaszcza że nie mam wystarczającej wiedzy. Chcę jedynie przedstawić w skrócie to zagadnienie i jego historię.

Pierwszych przesłanek dotyczących podobieństwa tej węższej grupy, czyli języków turkijskich, mongolskich i tungusko-mandżurskich dostarczył Philip Johan von Strahlenberg (1676-1747). Był to szwedzki oficer, uczestnik wojny północnej, który w bitwie pod Połtawą w 1709 r. dostał się do rosyjskiej niewoli i został zesłany do Tobolska. Tam zapoznał się z syberyjskimi językami turkijskimi oraz mongolskimi i podjął próbę ich klasyfikacji. Strahlenbergowi udało się powrócić do Szwecji, gdzie opublikował wyniki swoich badań w książce „Północne i wschodnie części Europy i Azji”.

Strahlenberg nazywał badane przez siebie języki „tatarskimi”. Sto lat później duński językoznawca Rasmus Rask określił je jako „scytyjskie”, a niemiecki filolog Max F. Müller jako „turańskie”. Pojęcie języków ałtajskich wprowadził dopiero fiński etnolog i filolog Matthias Alexander Castrén, mając jednak na myśli te, które dziś nazywa się uralo-ałtajskimi. Kolejnym badaczem języków turkijskich był niemiecki orientalista Wilhelm Schott, który zajmował się głównie związkami między czuwaskim a tureckim. On także używał specyficznej terminologii: języki turkijskie, mongolskie i tungusko-mandżurskie nazywał „tatarskimi”, a ugrofińskie – „czudyjskimi”.

Teoria ałtajska jako taka została po raz pierwszy zaprezentowana przez J. Grunzela w 1895 r., lecz pierwszym ałtaistą z prawdziwego zdarzenia był fiński językoznawca Gustaf John Ramstedt (1873-1950). Wspominałam już o nim jako o twórcy jednej z klasyfikacji języków turkijskich, lecz jego dzieło jest znacznie bogatsze. Wystarczy wspomnieć, że zaczynał on od ugrofinistyki, stopniowo dodając do swoich zainteresowań mongolistykę, turkologię, a pod wpływem pobytu w Tokio także język japoński i koreański. Co ciekawe, jego poglądy również przeszły znaczną ewolucję. Początkowo odrzucał on bowiem teorię związków genetycznych (z prajęzykiem włącznie) między językami ałtajskimi a ugrofińskimi. Występujące w tych językach wspólne elementy uważał za wynik kontaktów i krzyżowania się, a nie wspólnego pochodzenia. W miarę zgłębiania tego tematu Ramstedt wykonał zwrot, akceptując istnienie genetycznego związku między językami ałtajskimi, do których dodał jeszcze koreański. Hipotezę tę oparł głównie na odpowiednikach fonetycznych w badanych językach. Prowadził także badania morfologiczne, a ukoronowaniem jego działalności stała się wydana po raz pierwszy w 1952 r. książka „Wprowadzenie do językoznawstwa ałtajskiego”.

Głównym kontynuatorem dzieła Ramstedta był Nikołaj Poppe (1897-1991), rosyjski, a potem amerykański językoznawca pochodzenia niemieckiego. Zdecydowanym przeciwnikiem teorii ałtajskiej był natomiast polemizujący z Poppem brytyjski wschodoznawca sir Gerard Clauson (1891-1974). Twierdził on, że podstawowe słownictwo w językach turkijskich, mongolskich i tunguskich jest całkowicie odmienne, a wspólne wyrazy są wynikiem zapożyczeń. Pomiędzy nimi zmieściło się wielu bardziej umiarkowanych zwolenników i przeciwników tej teorii, a niemal każda praca w zakresie turkologii zawierała odniesienia do niej. Obecnie o teorii ałtajskiej nie jest być może tak głośno, jak pół wieku temu, lecz nie znaczy to, że została zapomniana.

Źródła:

E. Tryjarski, In confinibus Turcarum. Szkice turkologiczne, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 1995
M. Stachowski, Teoria ałtajska, LingVaria VII (2012) | 2 (14)

Przeczytaj również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

turkijskie_na_woofli3Zapraszam do zapoznania się z dalszym ciągiem przeglądu wybranych klasyfikacji języków turkijskich. Na początek najbardziej rozbudowana, aż sześciopoziomowa klasyfikacja radzieckiego turkologa Nikołaja Baskakowa, którą przytaczam za Majewiczem. Jest to klasyfikacja dość kontrowersyjna, a zarazem popularna – i tak długa, że można się jej przestraszyć. Języki turkijskie, zwane tu podrodziną turko-tatarską, zostały uznane za część należącą do większej całości – rodziny ałtajskiej.

  1. Grupa zachodniohunnicka
    • Podgrupa bułgarska
      • Język protobułgarski
      • Język chazaryjski
      • Język bułgarski nadwołżański
      • Język czuwaski
    • Podgrupa oguzo-karluko-kipczacka
      • Języki oguzo-kipczackie
        • Języki oguskie
          • Języki oguzo-peczenegijskie
            • Język peczenegijski
            • Język uzyjski
            • Język gagauski
            • Tureckie dialekty Bałkanów
          • Języki oguzo-seldżuckie
            • Język seldżucki
            • Język staroosmański
            • Język turecki
            • Język azerbejdżański
            • Tureckie dialekty Iranu
          • Języki oguzo-turkmeńskie
            • Język (średnio)oguski
            • Język turkmeński
            • Język truchmeński
          • Języki kipczackie
            • Języki kipczacko-bułgarskie
              • Język kipczacko-bułgarski
              • Język (kazański) tatarski
              • Język baszkirski
            • Języki kipczacko-nogajskie
              • Język nogajski
              • Język karakałpacki
              • Język kazachski
            • Języki kipczacko-połowieckie
              • Język kumański (połowiecki)
              • Język karaimski
              • Język karaczajsko-bałkarski
              • Język krymskotatarski
            • Języki karluckie
              • Język karluko-ujgurski
              • Język karluko-chorezmijski (czagatajski)
              • Język uzbecki
              • Język nowoujgurski
  1. Grupa wschodniohunnicka
    • Podgrupa oguzo-ujgurska
      • Języki ujgurskie
        • Język jenisejsko-oroczoński
        • Język staroujgurski (różny od staroujgurskiego, będącego przodkiem nowoujgurskiego
        • Język tofalarski
        • Język tuwiński
      • Języki chakaskie
        • Język chakaski
        • Język czułymski
        • Język szorski
        • Język kamasyński
        • Język saryg-ujgurski
        • Północne dialekty języka ałtajskiego (ojrockiego)
      • Języki jakucki i dołgański
    • Podgrupa kirgisko-kipczacka
      • Język kirgiski
      • Południowe dialekty języka ałtajskiego (ojrockiego)
    • Język salarski

Klasyfikacja Baskakowa uwzględnia znacznie więcej języków niż poprzednie. Przy tym języki żywe sąsiadują w niej z wymarłymi (oznaczonymi kursywą), co było jednym z zarzutów stawianych autorowi. Wyodrębnia język jakucki i dołgański, a czuwaski umieszcza razem z trzema wymarłymi językami bułgarskimi. Język ałtajski, podobnie jak u Achatowa, został podzielony na dialekty północne i południowe, umieszczone w różnych grupach. Mnie osobiście najbardziej dziwi sklasyfikowanie języka kazachskiego i kirgiskiego na tak odległych wobec siebie pozycjach.

Jeszcze jedną zagadką klasyfikacji Baskakowa jest umieszczenie w niej języka kamasyńskiego (nazywanego też kamasyjskim). Większość źródeł uznaje go bowiem za język uralski należący do języków samojedzkich, a ściślej mówiąc – do ich odizolowanej, południowej grupy, sąsiadującej z południowosyberyjskimi językami turkijskimi i podlegającej w znacznym stopniu ich wpływowi (turkizacji). Obecnie jest to już język wymarły – jego ostatnia użytkowniczka zmarła w 1989 r.

A skoro mowa o tym roku, właśnie wtedy została zaprezentowana bardzo ciekawa klasyfikacja tureckiego językoznawcy Talata Tekina. Jest ona oparta na sześciu kryteriach fonetycznych:

  • odpowiedniościach r / z i l / š;
  • zachowaniu lub utracie dawnego nagłosowego h;
  • rozwoju fonemu d;
  • rozwoju grupy ïγ w wyrazach wielosylabowych;
  • rozwoju grupy w wyrazach jednosylabowych;
  • zachowaniu lub udźwięcznieniu nagłosowego t.

Tekin przeanalizował te zjawiska na przykładzie kilku wyrazów: stopa (hadaq, atax, adaq, azaq), górski (taγlïγ, tūlu, tōlū, taγlïq, tawli, taγli, daγli), zielony (ŏazil, čažil, yasil), usta (aγiz, eγiz), jednoczyć (quš, qos, qoš), młody (žas, jas, yas), pięć (paš, beš), droga (jol, yol), przychodzić (kel, qel), dziewięć (toguz, toγuz, doguz), zostawać (gāl, ğāl, ğal, kal), dom (öb, e°z, ev, yev). Jego klasyfikacja uwzględnia zarówno języki, jak i dialekty.

  1. Grupa r / l: język czuwaski
  2. Grupa hadaq: język chaladż
  3. Grupa atax: język jakucki i dołgański
  4. Grupa adaq: język tuwiński i karagaski
  5. Grupa azaq
    • Podgrupa ŏazil: język chakaski
    • Podgrupa čažil: dialekty Środkowego Czułymu, Mrasu i Górnego Tomu;
    • Podgrupa yasil: język Żółtych Ujgurów
  6. Grupa taγlïγ: Północne dialekty Ałtaju (tuba, kumandy, czałkandu), dialekty Dolnego Czułymu, Kondomy i Dolnego Tomu
  7. Grupa tūlu: język ałtajski
  8. Grupa tōlū: język kirgiski
  9. Grupa taγlïq
    • Podgrupa aγiz: język uzbecki
    • Podgrupa eγiz: język nowoujgurski
  10. Grupa tawli
    • Podgrupa quš: język tatarski i baszkirski
    • Podgrupa qos
      • žas: język kazachski
      • jas: język karakałpacki
      • yas: język nogajski i dialekt halicki języka karaimskiego
    • Podgrupa qoš
      • paš: dialekt Tatarów barabińskich
      • beš
        • jol: język karaczajo-bałkarski i północne dialekty języka krymsko-tatarskiego
        • yol
          • kel
            • toquz: dialekt chorezmijsko-kipczacki języka uzbeckiego
            • toγuz: dialekt trocki języka karaimskiego
            • doguz: południowe dialekty języka krymskotatarskiego
          • qel: język kumycki
  1. Grupa taγli: język salarski
  2. Grupa daγli
    • Podgrupa gāl
      • öb: język turkmeński z dialektem truchmeńskim
      • e°z: dialekt chorasański języka turkmeńskiego
    • Podgrupa ğāl: dialekt chorezmijsko-oguzyjski języka uzbeckiego
    • Podgrupa ğal: język azerski, dialekty: kaszkajski, ejnallu, kerkukski, erbilski i tabriski
    • Podgrupa kal
      • ev: język turecki
      • yev: język gagauski

Tym sposobem powstało dwanaście grup, w tym niektóre podzielone na podgrupy. I w tej klasyfikacji język czuwaski jest całkiem osobno – został wyodrębniony ze względu na rotacyzm i lambdacyzm, czyli występowania głosek r i l tam, gdzie w innych językach turkijskich jest z i š.

Jedną z najnowszych klasyfikacji stworzył w 2001 r. współczesny rosyjski językoznawca Michaił Djaczok. Jej podstawą są podobieństwa i różnice w zasobie słów.

  1. Podgrupa jakucka
    • Język jakucki
    • Język dołgański
  2. Podgrupa tuwińska
    • Język tuwiński
    • Język tofalarski
  3. Podgrupa bułgarska
    • Język czuwaski
  4. Podgrupa zachodnia
    • Język tatarski
    • Język baszkirski
    • Język kazachski
    • Język turecki
    • Język turkmeński
    • Język azerski
    • Język chakaski
    • Język salarski
    • Wszystkie pozostałe języki turkijskie

Djaczok wskazał dużą grupę języków – podgrupę zachodnią, które mają znaczny (rzędu 90% i więcej) zasób słów o wspólnym pochodzeniu. Wykluczył z niej zaledwie pięć języków, które sklasyfikował w trzech odrębnych podgrupach, co praktycznie pokrywa się z większością wcześniejszych podziałów. A przecież, mimo takiego podziału, nawet w językach należących do różnych grup można znaleźć bardzo podobne bądź identycznie brzmiące słowa – np. w kirgiskim i jakuckim.

Na tym kończę przegląd klasyfikacji języków turkijskich. Mam nadzieję, że pozwolił on choć trochę ukazać ich różnorodność. Jest to także temat powiązany z teorią ałtajską, o której będziecie mogli przeczytać w kolejnym artykule.


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich
Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

turkijskie_na_woofli2W poprzednim artykule przedstawiłam zarys różnorodności narodów turkijskich i czynniki, które wpływały na rozwój ich języków. Kolejne dwa poświęcę klasyfikacjom języków turkijskich. Pierwsze próby usystematyzowania tej wielkiej grupy języków i dialektów ich badacze podejmowali w XIX w. Ogromny obszar ich występowania utrudniał im gromadzenie i analizę materiału. Dziś, mimo ułatwień w prowadzeniu badań i przetwarzaniu danych, nadal nie istnieje jedna klasyfikacja, która zadowoliłaby wszystkich turkologów. Zapraszam więc do zapoznania się z niektórymi z nich.

Uwaga: wymienione w poszczególnych klasyfikacjach nazwy języków mogą się różnić, gdyż przytaczam je w wersji użytej przez autorów. Na przykład język tofalarski jest w niektórych z nich nazywany karagas.

Według polskiego językoznawcy Alfreda Majewicza klasyfikacje języków dzielą się na genetyczne (kryterium pokrewieństwa), geograficzne (kryterium sąsiedztwa) i typologiczne (kryterium cech struktur językowych, niezależnych od pokrewieństwa i sąsiedztwa). W praktyce zapewne trudno uniknąć zastosowania w klasyfikacji więcej niż jednego kryterium. Jak już wspomniałam, klasyfikacje języków turkijskich zaczęły powstawać w XIX wieku. Najbardziej znane spośród wczesnych klasyfikacji genetycznych są dziełami rosyjskiego turkologa Wasilija Radłowa (1837-1918) i fińskiego językoznawcy Gustafa Johna Ramstedta (1873-1950). Nieprzypadkowo wymieniam je razem. Obydwie opierają się na kryterium geograficznym i mają pewne wspólne cechy, choć w zastosowanym przez autorów przyporządkowaniu języków do grup pokrewieństwa widać różnice.

Tak wygląda klasyfikacja języków turkijskich sporządzona przez Radłowa:

  1. Grupa wschodnia
    • Języki i dialekty ałtajskich, obskich i jenisejskich narodów turkijskich oraz czułymskich Tatarów
    • Język karagas (tofalarski, tofa)
    • Język chakaski
    • Język szorski
    • Język tuwiński
  2. Grupa zachodnia
    • Dialekty Tatarów z zachodniej Syberii
    • Język kirgiski
    • Język kazachski
    • Język baszkirski
    • Język tatarski
    • Język karakałpacki
  3. Grupa środkowoazjatycka
    • Język ujgurski
    • Język uzbecki
  4. Grupa południowa
    • Język turkmeński
    • Język azerski
    • Język turecki
    • Niektóre dialekty języka krymskotatarskiego z południowego wybrzeża Krymu
  5. Język jakucki

 

Ramstedt zaś podzielił języki turkijskie w następujący sposób:

  1. Język czuwaski
  2. Język jakucki
  3. Grupa północna: wszystkie turkijskie języki i dialekty Ałtaju i przyległych rejonów
  4. Grupa zachodnia
    • Język kirgiski
    • Język kazachski
    • Język karakałpacki
    • Język nogajski
    • Język kumycki
    • Język karaczajski
    • Język karaimski
    • Język tatarski
    • Język baszkirski
    • Język kumański*
    • Język kipczacki*
  5. Grupa wschodnia
    • Język nowoujgurski
    • Język uzbecki
  6. Grupa południowa
    • Język turkmeński
    • Język azerski
    • Język turecki
    • Język gagauski

Obaj językoznawcy wyodrębnili język jakucki, umieszczając go w pozycji izolowanej, nienależącej do żadnej z grup. Podobnie jest u Ramstedta z czuwaskim, w ogóle nieuwzględnionym przez Radłowa. Język ten, będący obecnie jedynym żywym językiem spokrewnionym z protobułgarskim, cechują znaczne odmienności fonetyczne odróżniające go od pozostałych języków turkijskich – także od tatarskiego i baszkirskiego, mimo bezpośredniego sąsiedztwa. Odrębność jakuckiego wynika natomiast z tego, że rozwijał się on w izolacji, przyjmując wiele zapożyczeń mongolskich i tunguskich. Ani Radłow, ani Ramstedt nie wspomnieli jednak o bliskim jakuckiemu języku dołgańskim, uznawanym przez dłuższy czas za jego dialekt, ani też o językach turkijskich używanych w Iranie i Afganistanie. W klasyfikacji Ramstedta znalazło się zaś miejsce dla dwóch języków wymarłych – kumańskiego i kipczackiego (oznaczone kursywą*).

Dużą popularność zdobyła zaproponowana w 1922 r. klasyfikacja Aleksandra Samojłowicza (1880-1938). Jest ona dotychczas uznawana za jedną z najważniejszych w historii badań turkologicznych.

  1. Grupa bułgarska (grupa r)
    • Język protobułgarski
    • Język czuwaski
  2. Grupa ujgurska (grupa północno-wschodnia, grupa d)
    • Język staroujgurski
    • Język chakaski
    • Język szorski
    • Język tuwiński
    • Język tofalarski
    • Język jakucki
    • Język dołgański
  3. Grupa kipczacka (grupa północno-zachodnia, grupa tau)
    • Język tatarski
    • Język baszkirski
    • Język kazachski
    • Język kirgiski
    • Język ałtajski
    • Język karaczajsko-bałkarski
    • Język kumycki
    • Język krymskotatarski
  4. Grupa czagatajska (grupa południowo-wschodnia, grupa tag-łyk)
    • Język nowoujgurski
    • Język uzbecki
  5. Grupa kipczacko-turkmeńska (grupa tag-ły)
    • Zachodnie dialekty języka uzbeckiego
  6. Grupa oguzyjska (grupa południowo-zachodnia, grupa oł)
    • Język turecki
    • Język azerski
    • Język gagauski
    • Język turkmeński

Tu także zostały uwzględnione języki wymarłe: protobułgarski i staroujgurski. Co ciekawe, jakucki i dołgański nie zostały wydzielone, lecz znalazły się w grupie ujgurskiej. Samojłowicz wyróżnił za to zachodnie dialekty języka uzbeckiego.

Bardziej rozbudowaną klasyfikację, z podziałem grup na podgrupy, sporządził Gabdułchaj Achatow (1927-1986), radziecki turkolog pochodzenia tatarskiego.

  1. Grupa kipczacka
    • Podgrupa kipczacko-bułgarska
      • Język tatarski
      • Język Tatarów syberyjskich (dialekty zachodnio- i wschodniosyberyjski)
      • Język baszkirski
    • Podgrupa alańsko-scytyjska
      • Język karaczajski
      • Język bałkarski
      • Północne dialekty języka krymskotatarskiego
    • Podgrupa aralsko-kaspijska
      • Język kazachski
      • Język kirgiski
      • Język karakałpacki
      • Język nogajski
  1. Grupa bułgarska
    • Podgrupa bułgarsko-czuwaska
      • Język czuwaski
  1. Grupa kipczacko-środkowoazjatycka
    • Podgrupa kipczacko-ujgurska
      • Język uzbecki
      • Język ujgurski
  1. Grupa oguzyjska
    • Podgrupa oguzyjsko-osmańska
      • Język turecki
      • Język azerski
      • Język salarski
      • Język gagauski (Mołdawia)
      • Południowe dialekty języka krymskotatarskiego
    • Podgrupa oguzyjsko-turkmeńska
      • Język gagauski
      • Język kumycki
      • Język turkmeński
  1. Grupa syberyjsko-ałtajska
    • Podgrupa jakucka
      • Język jakucki
      • Język dołgański
    • Podgrupa karagasko-tuwińska
      • Język tuwiński
    • Podgrupa chakaska
      • Język chakaski
      • Język kiuryński
      • Język szorski
      • Północne dialekty języka ałtajskiego
      • Język sary-ujgurski (język „żółtych Ujgurów”)
      • Język fuyu-kirgiski
    • Podgrupa ałtajska
      • Południowe dialekty języka ałtajskiego

Tu już robi się ciekawie. W każdej grupie jest kilka podgrup, a ponadto niektóre nazwy się powtarzają. Na przykład istnienie odrębnej grupy bułgarskiej wcale nie przeszkadza temu, by w grupie kipczackiej była podgrupa kipczacko-bułgarska. Ponadto języki: ałtajski i krymskotatarski zostały podzielone na dialekty należące do różnych podgrup. Czuwaski tradycyjnie na pozycji izolowanej. Z kolei jakucki nie został wydzielony osobno, lecz, tym razem, wraz z dołgańskim jako podgrupa jakucka, umieszczony w grupie syberyjsko-ałtajskiej.

W drugiej części artykułu przedstawię klasyfikacje Baskakowa, Tekina i Djaczka.


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Różnorodność języków turkijskich

turkijskie_na_woofliNazywam się Jolanta Piaseczna i jestem autorką blogów Kirgiski.pl – o języku kirgiskim i Enesaj.pl – o językach i narodach turkijskich. Zajmuję się przede wszystkim językiem kirgiskim, choć interesuje mnie także język jakucki i szorski. Kirgiskiego zaczęłam się uczyć dzięki ogólnemu zainteresowaniu Azją Środkową oraz temu, że z Kirgistanu pochodzi mój mąż. Jakucki zaciekawił mnie jako dość izolowany przedstawiciel języków turkijskich, w którym występują liczne naleciałości mongolskie i tunguskie. Język szorski zaś przykuł moją uwagę zupełnie niedawno, gdy rozpoczął się trwający właśnie Rok Języka Szorskiego. Jest to język niewielkiej, walczącej o przetrwanie, grupy etnicznej z południowej Syberii. W swoich artykułach często będę się odnosić właśnie do tych języków, o których udało mi się najwięcej dowiedzieć.

Na Woofli będę pisać o różnorodności języków turkijskich – o tym, gdzie są używane, jakie mają cechy wspólne i czym się różnią oraz jakie wpływy wywarły na nie inne języki. Chcę poruszyć także temat sytuacji językowej w państwach, w których dany język turkijski musi współistnieć z innym – przede wszystkim rosyjskim – co skutkuje m.in. przenikaniem licznych zapożyczeń.

Uprzedzając pytanie niektórych Czytelników, wyjaśnię kwestię nazewnictwa. Otóż w zdecydowanej większości polskojęzycznej literatury występuje pojęcie języków tureckich, natomiast słowo „turkijski” zostało wprowadzone stosunkowo niedawno przez poznańskiego turkologa Henryka Jankowskiego. Nie wiem nic o tym, by wypowiadała się na ten temat Rada Języka Polskiego, sama jednak wolę trzymać się słowa „turkijski”. Bez niego w języku polskim brakowało bowiem takiego rozróżnienia, jakie istnieje np. w rosyjskim (турецкий vs. тюркский) i angielskim (Turkish vs. Turkic) – pierwszy przymiotnik odnosi się jedynie do Turków, czyli mieszkańców Republiki Tureckiej, drugi zaś do całej grupy narodów.

Historia narodów i języków turkijskich sięga III tysiąclecia p. n. e., kiedy to na terenie obecnego Kazachstanu i południowej Syberii kształtowały się pierwsze grupy ludności prototurkijskiej. Nie chcę w tym miejscu zagłębiać się w zawiłości historyczne, gdyż bardziej zależy mi na ukazaniu, jak dawnych czasów sięga geneza dzisiejszych narodów turkijskich, które rozprzestrzeniły się po Eurazji, zakładając liczne państwa, tocząc wojny ze sobą nawzajem i z sąsiadami obcego pochodzenia. Wiele z tych państw, po etapie rozkwitu bezpowrotnie upadało – taki los spotkał np. państwo Karachanidów czy Kirgizów jenisejskich – lecz w miejscu ich niegdysiejszego istnienia pozostawała turkojęzyczna ludność, która lepiej lub gorzej zachowywała swój język i kulturę w nowych warunkach, asymilowała się z otoczeniem lub pozostawała w izolacji, wymierała lub dawała początek nowym grupom etnicznym. Tak więc mniej lub bardziej liczne narody turkijskie żyją nadal na terenach Eurazji – od polskich Tatarów na zachodzie, po Jakutów na wschodzie i od Dołgan na północy, po Kaszkajów na południu.

W świadomości przeciętnego odbiorcy informacji, pojęcie narodów turkijskich będzie się kojarzyć głównie z Turcją – jako państwem istniejącym od wieków w bliskim sąsiedztwie Europy. Dopiero w dalszej kolejności na myśl przyjdzie mu Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Turkmenistan czy Azerbejdżan – jako młode państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR są one często postrzegane jako bliżej nieokreślona część Rosji. A co z narodami turkijskimi nieposiadającymi własnego państwa? Część z nich może być kojarzona z republikami i regionami autonomicznymi, wydzielonymi w obrębie większych państw, zwłaszcza Rosji (np. Jakucja, Tatarstan, Chakasja) i Chin (np. Region Autonomiczny Sinciang-Ujgur). Z kolei najmniejsze narody turkijskie, które nie dysponują żadną autonomią (np. Szorowie, Tofalarzy czy Tatarzy czułymscy) są na arenie międzynarodowej niemal niewidoczne.

Wróćmy jednak do współczesnego rozmieszczenia narodów turkijskich. Pod względem geograficznym można wyróżnić następujące obszary:

  • Azja Mniejsza: Turcy;
  • Kaukaz: Azerowie, Karaczajowie, Bałkarzy, Kumycy;
  • Iran, Irak i Afganistan: Afszarowie, Azerowie irańscy, Kaszkajowie, Chorasańczycy, Turkmeni iraccy;
  • Powołże: Tatarzy, Baszkirzy, Czuwasze;
  • Azja Centralna: Kazachowie, Kirgizi, Uzbecy, Turkmeni, Karakałpacy, Ujgurzy;
  • Ural i zachodnia Syberia: Tatarzy syberyjscy;
  • Południowa Syberia: Tuwińcy, Chakasi, Ałtajczycy, Szorowie, Teleuci, Telengici, Kumandyńczycy, Czełkanie, Tofalarzy, Tubalarzy;
  • Daleki Wschód: Jakuci, Dołganie.

Poza wymienionymi wyżej regionami istnieją także turkijskie grupy etniczne rozmieszczone wyspowo, które z różnych powodów zostały odizolowane od pozostałych narodów tej rodziny. Są to m.in. Tatarzy polscy, litewscy i białoruscy, Gagauzi, Tatarzy krymscy, Nagajbacy, Kirgizi Fuyu, Kirgizi tarbagatajscy, Salarowie czy Żółci Ujgurzy.

Tak wielki obszar występowania sprawił, że narody turkijskie, a wraz z nimi ich języki, były wystawione na najróżniejsze wpływy. Rozwijały się bowiem w różnych uwarunkowaniach politycznych. Jeśli jakiś naród był w danym okresie niepodległy, a nawet stworzył własne imperium (np. Imperium Osmańskie), jego język miał inne możliwości rozwoju, niż język narodu podbitego (np. Jakuci w Imperium Rosyjskim). Ważne były także uwarunkowania narodowościowe. Języki sąsiadujących ze sobą narodów przenikają się wzajemnie. Wspomniani Jakuci wraz z Dołganami są otoczeni przez narody tunguskie i paleoazjatyckie, więc ich język zawiera liczne zapożyczenia z tych języków. Last but not least, trzeba uwzględnić również wpływy wyznawanej religii. W zależności od dwóch wymienionych wyżej czynników, czyli władzy i sąsiedztwa, narody turkijskie, posiadające własny system tradycyjnych wierzeń, przyjmowały bądź były przymusowo nawracane na islam, chrześcijaństwo lub buddyzm. Za każdą z tych religii szły określone wpływy językowe. Islam oznaczał napływ słownictwa arabskiego i perskiego, buddyzm – mongolskiego, chińskiego i tybetańskiego, a chrześcijaństwo – słownictwa pochodzącego z języków europejskich, przekazywanego najczęściej za pośrednictwem rosyjskiego.

Słownictwo nie jest jednak jedynym podatnym na obce wpływy elementem języka. Wszystkie wspomniane czynniki kształtujące rozwój języków turkijskich odzwierciedla także ich piśmiennictwo. Język staroturkijski był zapisywany pismem przypominającym runiczne. Piśmiennictwo poszczególnych narodów rozwijało się następnie w takim alfabecie, jaki był uwarunkowany przez przynależność państwową, sąsiedztwo i religię: narody muzułmańskie adaptowały do swoich języków alfabet arabski, buddyjskie – pismo staromongolskie, znajdujące się w strefie wpływów Rosji lub Zachodu – odpowiednio cyrylicę lub alfabet łaciński. Niejeden język zdążył przejść przez zmianę alfabetu kilkukrotnie.

Po ukazaniu źródeł tylu różnic pomiędzy poszczególnymi językami turkijskimi, czas wymienić to, co niewątpliwie je łączy. Są to cechy morfologiczne i składniowe: aglutynacyjność, harmonia samogłosek, szyk zdania typu SOV. Występują one praktycznie w każdym języku tej grupy, więc poświęcę im osobny artykuł.

Wszystkich Czytelników zainteresowanych językami turkijskimi zapraszam do komentowania i zadawania pytań. Mile widziane będą wszelkie sugestie tematów, o których chcielibyście przeczytać w tym cyklu. Miłej lektury!