Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

turkijskie_na_woofli2W poprzednim artykule przedstawiłam zarys różnorodności narodów turkijskich i czynniki, które wpływały na rozwój ich języków. Kolejne dwa poświęcę klasyfikacjom języków turkijskich. Pierwsze próby usystematyzowania tej wielkiej grupy języków i dialektów ich badacze podejmowali w XIX w. Ogromny obszar ich występowania utrudniał im gromadzenie i analizę materiału. Dziś, mimo ułatwień w prowadzeniu badań i przetwarzaniu danych, nadal nie istnieje jedna klasyfikacja, która zadowoliłaby wszystkich turkologów. Zapraszam więc do zapoznania się z niektórymi z nich.

Uwaga: wymienione w poszczególnych klasyfikacjach nazwy języków mogą się różnić, gdyż przytaczam je w wersji użytej przez autorów. Na przykład język tofalarski jest w niektórych z nich nazywany karagas.

Według polskiego językoznawcy Alfreda Majewicza klasyfikacje języków dzielą się na genetyczne (kryterium pokrewieństwa), geograficzne (kryterium sąsiedztwa) i typologiczne (kryterium cech struktur językowych, niezależnych od pokrewieństwa i sąsiedztwa). W praktyce zapewne trudno uniknąć zastosowania w klasyfikacji więcej niż jednego kryterium. Jak już wspomniałam, klasyfikacje języków turkijskich zaczęły powstawać w XIX wieku. Najbardziej znane spośród wczesnych klasyfikacji genetycznych są dziełami rosyjskiego turkologa Wasilija Radłowa (1837-1918) i fińskiego językoznawcy Gustafa Johna Ramstedta (1873-1950). Nieprzypadkowo wymieniam je razem. Obydwie opierają się na kryterium geograficznym i mają pewne wspólne cechy, choć w zastosowanym przez autorów przyporządkowaniu języków do grup pokrewieństwa widać różnice.

Tak wygląda klasyfikacja języków turkijskich sporządzona przez Radłowa:

  1. Grupa wschodnia
    • Języki i dialekty ałtajskich, obskich i jenisejskich narodów turkijskich oraz czułymskich Tatarów
    • Język karagas (tofalarski, tofa)
    • Język chakaski
    • Język szorski
    • Język tuwiński
  2. Grupa zachodnia
    • Dialekty Tatarów z zachodniej Syberii
    • Język kirgiski
    • Język kazachski
    • Język baszkirski
    • Język tatarski
    • Język karakałpacki
  3. Grupa środkowoazjatycka
    • Język ujgurski
    • Język uzbecki
  4. Grupa południowa
    • Język turkmeński
    • Język azerski
    • Język turecki
    • Niektóre dialekty języka krymskotatarskiego z południowego wybrzeża Krymu
  5. Język jakucki

 

Ramstedt zaś podzielił języki turkijskie w następujący sposób:

  1. Język czuwaski
  2. Język jakucki
  3. Grupa północna: wszystkie turkijskie języki i dialekty Ałtaju i przyległych rejonów
  4. Grupa zachodnia
    • Język kirgiski
    • Język kazachski
    • Język karakałpacki
    • Język nogajski
    • Język kumycki
    • Język karaczajski
    • Język karaimski
    • Język tatarski
    • Język baszkirski
    • Język kumański*
    • Język kipczacki*
  5. Grupa wschodnia
    • Język nowoujgurski
    • Język uzbecki
  6. Grupa południowa
    • Język turkmeński
    • Język azerski
    • Język turecki
    • Język gagauski

Obaj językoznawcy wyodrębnili język jakucki, umieszczając go w pozycji izolowanej, nienależącej do żadnej z grup. Podobnie jest u Ramstedta z czuwaskim, w ogóle nieuwzględnionym przez Radłowa. Język ten, będący obecnie jedynym żywym językiem spokrewnionym z protobułgarskim, cechują znaczne odmienności fonetyczne odróżniające go od pozostałych języków turkijskich – także od tatarskiego i baszkirskiego, mimo bezpośredniego sąsiedztwa. Odrębność jakuckiego wynika natomiast z tego, że rozwijał się on w izolacji, przyjmując wiele zapożyczeń mongolskich i tunguskich. Ani Radłow, ani Ramstedt nie wspomnieli jednak o bliskim jakuckiemu języku dołgańskim, uznawanym przez dłuższy czas za jego dialekt, ani też o językach turkijskich używanych w Iranie i Afganistanie. W klasyfikacji Ramstedta znalazło się zaś miejsce dla dwóch języków wymarłych – kumańskiego i kipczackiego (oznaczone kursywą*).

Dużą popularność zdobyła zaproponowana w 1922 r. klasyfikacja Aleksandra Samojłowicza (1880-1938). Jest ona dotychczas uznawana za jedną z najważniejszych w historii badań turkologicznych.

  1. Grupa bułgarska (grupa r)
    • Język protobułgarski
    • Język czuwaski
  2. Grupa ujgurska (grupa północno-wschodnia, grupa d)
    • Język staroujgurski
    • Język chakaski
    • Język szorski
    • Język tuwiński
    • Język tofalarski
    • Język jakucki
    • Język dołgański
  3. Grupa kipczacka (grupa północno-zachodnia, grupa tau)
    • Język tatarski
    • Język baszkirski
    • Język kazachski
    • Język kirgiski
    • Język ałtajski
    • Język karaczajsko-bałkarski
    • Język kumycki
    • Język krymskotatarski
  4. Grupa czagatajska (grupa południowo-wschodnia, grupa tag-łyk)
    • Język nowoujgurski
    • Język uzbecki
  5. Grupa kipczacko-turkmeńska (grupa tag-ły)
    • Zachodnie dialekty języka uzbeckiego
  6. Grupa oguzyjska (grupa południowo-zachodnia, grupa oł)
    • Język turecki
    • Język azerski
    • Język gagauski
    • Język turkmeński

Tu także zostały uwzględnione języki wymarłe: protobułgarski i staroujgurski. Co ciekawe, jakucki i dołgański nie zostały wydzielone, lecz znalazły się w grupie ujgurskiej. Samojłowicz wyróżnił za to zachodnie dialekty języka uzbeckiego.

Bardziej rozbudowaną klasyfikację, z podziałem grup na podgrupy, sporządził Gabdułchaj Achatow (1927-1986), radziecki turkolog pochodzenia tatarskiego.

  1. Grupa kipczacka
    • Podgrupa kipczacko-bułgarska
      • Język tatarski
      • Język Tatarów syberyjskich (dialekty zachodnio- i wschodniosyberyjski)
      • Język baszkirski
    • Podgrupa alańsko-scytyjska
      • Język karaczajski
      • Język bałkarski
      • Północne dialekty języka krymskotatarskiego
    • Podgrupa aralsko-kaspijska
      • Język kazachski
      • Język kirgiski
      • Język karakałpacki
      • Język nogajski
  1. Grupa bułgarska
    • Podgrupa bułgarsko-czuwaska
      • Język czuwaski
  1. Grupa kipczacko-środkowoazjatycka
    • Podgrupa kipczacko-ujgurska
      • Język uzbecki
      • Język ujgurski
  1. Grupa oguzyjska
    • Podgrupa oguzyjsko-osmańska
      • Język turecki
      • Język azerski
      • Język salarski
      • Język gagauski (Mołdawia)
      • Południowe dialekty języka krymskotatarskiego
    • Podgrupa oguzyjsko-turkmeńska
      • Język gagauski
      • Język kumycki
      • Język turkmeński
  1. Grupa syberyjsko-ałtajska
    • Podgrupa jakucka
      • Język jakucki
      • Język dołgański
    • Podgrupa karagasko-tuwińska
      • Język tuwiński
    • Podgrupa chakaska
      • Język chakaski
      • Język kiuryński
      • Język szorski
      • Północne dialekty języka ałtajskiego
      • Język sary-ujgurski (język „żółtych Ujgurów”)
      • Język fuyu-kirgiski
    • Podgrupa ałtajska
      • Południowe dialekty języka ałtajskiego

Tu już robi się ciekawie. W każdej grupie jest kilka podgrup, a ponadto niektóre nazwy się powtarzają. Na przykład istnienie odrębnej grupy bułgarskiej wcale nie przeszkadza temu, by w grupie kipczackiej była podgrupa kipczacko-bułgarska. Ponadto języki: ałtajski i krymskotatarski zostały podzielone na dialekty należące do różnych podgrup. Czuwaski tradycyjnie na pozycji izolowanej. Z kolei jakucki nie został wydzielony osobno, lecz, tym razem, wraz z dołgańskim jako podgrupa jakucka, umieszczony w grupie syberyjsko-ałtajskiej.

W drugiej części artykułu przedstawię klasyfikacje Baskakowa, Tekina i Djaczka.


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *

Teraz masz możliwość komentowania za pomocą swojego profilu na Facebooku.
ZALOGUJ SIĘ