W poprzednim artykule przedstawiłam zarys różnorodności narodów turkijskich i czynniki, które wpływały na rozwój ich języków. Kolejne dwa poświęcę klasyfikacjom języków turkijskich. Pierwsze próby usystematyzowania tej wielkiej grupy języków i dialektów ich badacze podejmowali w XIX w. Ogromny obszar ich występowania utrudniał im gromadzenie i analizę materiału. Dziś, mimo ułatwień w prowadzeniu badań i przetwarzaniu danych, nadal nie istnieje jedna klasyfikacja, która zadowoliłaby wszystkich turkologów. Zapraszam więc do zapoznania się z niektórymi z nich.
Uwaga: wymienione w poszczególnych klasyfikacjach nazwy języków mogą się różnić, gdyż przytaczam je w wersji użytej przez autorów. Na przykład język tofalarski jest w niektórych z nich nazywany karagas.
Według polskiego językoznawcy Alfreda Majewicza klasyfikacje języków dzielą się na genetyczne (kryterium pokrewieństwa), geograficzne (kryterium sąsiedztwa) i typologiczne (kryterium cech struktur językowych, niezależnych od pokrewieństwa i sąsiedztwa). W praktyce zapewne trudno uniknąć zastosowania w klasyfikacji więcej niż jednego kryterium. Jak już wspomniałam, klasyfikacje języków turkijskich zaczęły powstawać w XIX wieku. Najbardziej znane spośród wczesnych klasyfikacji genetycznych są dziełami rosyjskiego turkologa Wasilija Radłowa (1837-1918) i fińskiego językoznawcy Gustafa Johna Ramstedta (1873-1950). Nieprzypadkowo wymieniam je razem. Obydwie opierają się na kryterium geograficznym i mają pewne wspólne cechy, choć w zastosowanym przez autorów przyporządkowaniu języków do grup pokrewieństwa widać różnice.
Tak wygląda klasyfikacja języków turkijskich sporządzona przez Radłowa:
- Grupa wschodnia
- Języki i dialekty ałtajskich, obskich i jenisejskich narodów turkijskich oraz czułymskich Tatarów
- Język karagas (tofalarski, tofa)
- Język chakaski
- Język szorski
- Język tuwiński
- Grupa zachodnia
- Dialekty Tatarów z zachodniej Syberii
- Język kirgiski
- Język kazachski
- Język baszkirski
- Język tatarski
- Język karakałpacki
- Grupa środkowoazjatycka
- Język ujgurski
- Język uzbecki
- Grupa południowa
- Język turkmeński
- Język azerski
- Język turecki
- Niektóre dialekty języka krymskotatarskiego z południowego wybrzeża Krymu
- Język jakucki
Ramstedt zaś podzielił języki turkijskie w następujący sposób:
- Język czuwaski
- Język jakucki
- Grupa północna: wszystkie turkijskie języki i dialekty Ałtaju i przyległych rejonów
- Grupa zachodnia
- Język kirgiski
- Język kazachski
- Język karakałpacki
- Język nogajski
- Język kumycki
- Język karaczajski
- Język karaimski
- Język tatarski
- Język baszkirski
- Język kumański*
- Język kipczacki*
- Grupa wschodnia
- Język nowoujgurski
- Język uzbecki
- Grupa południowa
- Język turkmeński
- Język azerski
- Język turecki
- Język gagauski
Obaj językoznawcy wyodrębnili język jakucki, umieszczając go w pozycji izolowanej, nienależącej do żadnej z grup. Podobnie jest u Ramstedta z czuwaskim, w ogóle nieuwzględnionym przez Radłowa. Język ten, będący obecnie jedynym żywym językiem spokrewnionym z protobułgarskim, cechują znaczne odmienności fonetyczne odróżniające go od pozostałych języków turkijskich – także od tatarskiego i baszkirskiego, mimo bezpośredniego sąsiedztwa. Odrębność jakuckiego wynika natomiast z tego, że rozwijał się on w izolacji, przyjmując wiele zapożyczeń mongolskich i tunguskich. Ani Radłow, ani Ramstedt nie wspomnieli jednak o bliskim jakuckiemu języku dołgańskim, uznawanym przez dłuższy czas za jego dialekt, ani też o językach turkijskich używanych w Iranie i Afganistanie. W klasyfikacji Ramstedta znalazło się zaś miejsce dla dwóch języków wymarłych – kumańskiego i kipczackiego (oznaczone kursywą*).
Dużą popularność zdobyła zaproponowana w 1922 r. klasyfikacja Aleksandra Samojłowicza (1880-1938). Jest ona dotychczas uznawana za jedną z najważniejszych w historii badań turkologicznych.
- Grupa bułgarska (grupa r)
- Język protobułgarski
- Język czuwaski
- Grupa ujgurska (grupa północno-wschodnia, grupa d)
- Język staroujgurski
- Język chakaski
- Język szorski
- Język tuwiński
- Język tofalarski
- Język jakucki
- Język dołgański
- Grupa kipczacka (grupa północno-zachodnia, grupa tau)
- Język tatarski
- Język baszkirski
- Język kazachski
- Język kirgiski
- Język ałtajski
- Język karaczajsko-bałkarski
- Język kumycki
- Język krymskotatarski
- Grupa czagatajska (grupa południowo-wschodnia, grupa tag-łyk)
- Język nowoujgurski
- Język uzbecki
- Grupa kipczacko-turkmeńska (grupa tag-ły)
- Zachodnie dialekty języka uzbeckiego
- Grupa oguzyjska (grupa południowo-zachodnia, grupa oł)
- Język turecki
- Język azerski
- Język gagauski
- Język turkmeński
Tu także zostały uwzględnione języki wymarłe: protobułgarski i staroujgurski. Co ciekawe, jakucki i dołgański nie zostały wydzielone, lecz znalazły się w grupie ujgurskiej. Samojłowicz wyróżnił za to zachodnie dialekty języka uzbeckiego.
Bardziej rozbudowaną klasyfikację, z podziałem grup na podgrupy, sporządził Gabdułchaj Achatow (1927-1986), radziecki turkolog pochodzenia tatarskiego.
- Grupa kipczacka
- Podgrupa kipczacko-bułgarska
- Język tatarski
- Język Tatarów syberyjskich (dialekty zachodnio- i wschodniosyberyjski)
- Język baszkirski
- Podgrupa alańsko-scytyjska
- Język karaczajski
- Język bałkarski
- Północne dialekty języka krymskotatarskiego
- Podgrupa aralsko-kaspijska
- Język kazachski
- Język kirgiski
- Język karakałpacki
- Język nogajski
- Podgrupa kipczacko-bułgarska
- Grupa bułgarska
- Podgrupa bułgarsko-czuwaska
- Język czuwaski
- Podgrupa bułgarsko-czuwaska
- Grupa kipczacko-środkowoazjatycka
- Podgrupa kipczacko-ujgurska
- Język uzbecki
- Język ujgurski
- Podgrupa kipczacko-ujgurska
- Grupa oguzyjska
- Podgrupa oguzyjsko-osmańska
- Język turecki
- Język azerski
- Język salarski
- Język gagauski (Mołdawia)
- Południowe dialekty języka krymskotatarskiego
- Podgrupa oguzyjsko-turkmeńska
- Język gagauski
- Język kumycki
- Język turkmeński
- Podgrupa oguzyjsko-osmańska
- Grupa syberyjsko-ałtajska
- Podgrupa jakucka
- Język jakucki
- Język dołgański
- Podgrupa karagasko-tuwińska
- Język tuwiński
- Podgrupa chakaska
- Język chakaski
- Język kiuryński
- Język szorski
- Północne dialekty języka ałtajskiego
- Język sary-ujgurski (język „żółtych Ujgurów”)
- Język fuyu-kirgiski
- Podgrupa ałtajska
- Południowe dialekty języka ałtajskiego
- Podgrupa jakucka
Tu już robi się ciekawie. W każdej grupie jest kilka podgrup, a ponadto niektóre nazwy się powtarzają. Na przykład istnienie odrębnej grupy bułgarskiej wcale nie przeszkadza temu, by w grupie kipczackiej była podgrupa kipczacko-bułgarska. Ponadto języki: ałtajski i krymskotatarski zostały podzielone na dialekty należące do różnych podgrup. Czuwaski tradycyjnie na pozycji izolowanej. Z kolei jakucki nie został wydzielony osobno, lecz, tym razem, wraz z dołgańskim jako podgrupa jakucka, umieszczony w grupie syberyjsko-ałtajskiej.
W drugiej części artykułu przedstawię klasyfikacje Baskakowa, Tekina i Djaczka.
Zobacz również: