Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

Kontynuuję temat o języku szorskim, porównując go z jakuckim i kirgiskim pod względem gramatyki, składni i słownictwa. W I części pisałam głównie o tym, jakie mogą być przyczyny różnic i podobieństw. W II części skupiłam się na gramatyce i składni. Teraz przechodzę do słownictwa.

Wspominałam wcześniej, że kultura i tradycja danego narodu odzwierciedla się w słownictwie np. poprzez bogatszy lub uboższy zasób słów na dany temat. W tej chwili nie będę zajmować się tym zagadnieniem, gdyż postanowiłam porównać słownictwo trzech języków na przykładzie najczęściej używanych, uniwersalnych pojęć. Zaczerpnęłam je w większości z portalu o języku kirgiskim Tili.kg, który wśród innych pomocy naukowych przedstawił swego czasu 200 podstawowych słów tego języka.

Do każdego słowa w języku polskim przyporządkowałam jego odpowiednik jakucki, kirgiski i szorski, a na tej podstawie podzieliłam całość na pięć grup:

  1. słowa podobne do siebie nawzajem we wszystkich trzech językach;
  2. słowa podobne w kirgiskim i szorskim, a odróżniające się w jakuckim;
  3. słowa podobne w kirgiskim i jakuckim, a odróżniające się w szorskim;
  4. słowa podobne w jakuckim i szorskim, a odróżniające się w kirgiskim;
  5. słowa niepodobne do siebie nawzajem w żadnym z tych języków.

Słowa podobne we wszystkich trzech językach

Polski Jakucki Kirgiski Szorski
jeden биир бир пир
dwa икки эки ийги
trzy үс үч ӱш
cztery түөрт төрт тӧрт
pięć биэс беш пеш
sześć алта алты алты
siedem сэттэ жети четти
dziewięć тоҕус тогуз тоғус
dziesięć уон он он
jedenaście уон биир он бир он пир
dwanaście уон икки он эки он ийги
trzynaście уон үс он үч он ӱш
czternaście уон түөрт он төрт он тӧрт
piętnaście уон биэс он беш он пеш
szesnaście уон алта он алты он алты
siedemnaście уон сэттэ он жети он четти
dziewiętnaście уон тоҕус он тогуз он тоғус
dwadzieścia сүүрбэ жыйырма чегирбе
trzydzieści отут отуз одус
dziewięćdziesiąt тоҕус уон токсон тоғузон
sto сүүс жүз чӱс
czerwony кыһыл кызыл қызыл
brązowy күрэҥ, өһөх күрөң қӱрең
niebieski күөх көк кӧк
czarny хара кара қара
koło төгүрүмтэ тегерек тегелек
ryba балык балык палық
koń ат, сылгы ат, жылкы ат
mięso эт эт эт
mleko үүт сүт сӱт
woda уу суу суғ
jajko сымыыт жумуртка ныбыртқа
ucho кулгаах кулак қулақ
ząb тиис тиш тиш
język тыл тил тил
szyja моой моюн мойун
nos мурун мурун пурну
dziewczyna кыыс кыз қыс
mężczyzna эр киһи эркек, эркек киши эр кижи
noga атах аяк, бут азақ
głowa бас, төбө баш паш
poduszka сыттык жаздык частық
nóż быһах бычак пычақ
łopata курдьэх күрөк кӱрчек
iść бар- бар- пар-
brać ыл- ал- ал-
biegać сүүр- жүгүр- чӱгӱр-
dawać биэр- бер- пер-
jeść аһаа-, сиэ- же- чии-
grać оонньоо- ойно- ойна-
spać утуй- укта- узу-
otwierać ас- ач- аш-
płakać ытаа- ыйла- ылға-
pić ис- ич- иш-
siedzieć олор- отур- одур-
stać тур- тур- тур-
patrzeć көр- кара- кӧр-

Słowa podobne w kirgiskim i szorskim, a odróżniające się w jakuckim

Polski Jakucki Kirgiski Szorski
osiem аҕыс сегиз сегис
osiemnaście уон аҕыс он сегиз он сегис
czterdzieści түөрт уон кырк қырық
pięćdziesiąt биэс уон элүү элиг
osiemdziesiąt аҕыс уон сексен сегизон
tysiąc тыһыынча миң муң
żółty араҕас, саһархай сары сарығ
biały үрүҥ, маҥан ак ақ
zielony чээл күөх, мутукча күөҕэ жашыл чажыл
różowy кубархай кыһыл кызгылт қыскылтым
zając куобах коён қозан
koza коза эчки ӧшкӱ
mysz кутуйах чычкан шышқан
świnia сибиинньэ чочко шошқа
owca тыһы бараан кой қой
kaczka кус өрдөк ӧртек
wielbłąd тэбиэн төө тӧӧ
miód мүөт бал пал
twarz сирэй бет, жүз чӱс
policzek иэдэс жаак наақ
włosy баттах чач шаш
ręka илии кол қол
łyżka ньуоска кашык шабла, қажық
lustro сиэркилэ күзгү қӱзеген
mydło мыыла самын сабын
rzeka өрүс өзөн, дарыя, дайра, суу, сай чулат, суғ
drzwi аан эшик эжик
gotować бэлэмнээ бышыр- пыжыр-
skakać кылый- секир-, атто- атты-

Słowa podobne w kirgiskim i jakuckim, a odróżniające się w szorskim

Polski Jakucki Kirgiski Szorski
pies ыт ит адай
palec тарбах бармак падырбаш
krzesło устуул стул тақта
stół остуол стол терги
łóżko орон, кырабаат кровать, керебет ширге
talerz тэриэлкэ тарелка айак
liść сэбирдэх жалбырак пӱр
śmiać się күл- күл- қатқыр-

Słowa podobne w jakuckim i szorskim, a odróżniające się w kirgiskim

Polski Jakucki Kirgiski Szorski
sześćdziesiąt алта уон алтымыш алтон
siedemdziesiąt сэттэ уон жетимиш четтон
krowa ынах уй нек
oko харах көз қарақ
chłopiec уол бала оол
nożyczki кыптыый кайчы қыпты
sklep маҕаһыын, лааппы дүкөн лапке
szkoła оскуола мектеп шқол

Słowa różniące się we wszystkich trzech językach

Polski Jakucki Kirgiski Szorski
szary сиэрэй, бороҥ боз қыр
lew хахай арстан ала парс
kot куоска мышык пызрақ
chleb килиэп нан қалаш
cebula луук пияз оқсум
usta айах ооз ақсы
kobieta дьахтар аял тижи кижи
ubikacja туалет даараткана шыжалғы
ręcznik соттор сүлгү қол чосқуш
kwiat чэчик, сибэкки гүл чақкийек
drzewo мас жыгач; дарак ағаш
las ойуур, тыа токой ағаш, чыш
piłka мээчик топ тоғаланчық
ulica уулусса көчө орам
dach кырыыса чатыр чабығ
okno түннүк терезе қӧзӱнек
czytać аах- оку- қыыр-
książka кинигэ китеп ном
nauczyciel учуутал мугалим ӱргедигчи
pisać суруй- жаз- пас-
rysować уруһуй-, дьүһүн-, ойуул- сүрөт тарт- қааста-
tańczyć үҥкүүлээ- бий- серки-
myśleć санаа-, толкуйдаа- ойло- пӧгӱн-, толан-

Spośród 125 wykorzystanych słów najwięcej (57) znalazło się w grupie, w której wszystkie trzy tłumaczenia są podobne. Trafiła do niej zdecydowana większość liczebników i sporo czasowników. Niektóre słowa nieznacznie różnią się fonetyką, inne zapisem, a kilka ma identyczną postać w dwóch, a nawet w trzech językach (np. эт – mięso).

Drugie miejsce zajęła grupa, w której odpowiednik szorski i kirgiski są podobne, a jakucki się odróżnia (29). Znalazło się w niej kilka liczebników, które nie pasowały do grupy pierwszej. Okazało się także, że wiele nazw zwierząt, niektóre kolory i części ciała mają w jakuckim zupełnie inną postać, niż w szorskim i kirgiskim. Zawdzięczają ją prawdopodobnie zapożyczeniom mongolskim, tunguskim i paleoazjatyckim. Np. słowo сирэй – „twarz” – jest zbieżne z mongolskim чирай. Podobne pochodzenie ma санаа- – myśleć. Co ciekawe, w tej grupie znalazło się też słowo „kaczka”, którego odrębność mieści się jednak w korzeniach turkijskich. Po jakucku kaczka to кус, co kojarzy się z ogólnoturkijskim kuş – „ptak”. Czyżby ogół został przeniesiony do szczegółu?

Na trzecim miejscu pod względem liczebności znalazła się grupa, w której każde słowo ma odrębną postać w każdym z trzech języków (23). Jakucki reprezentują w niej głównie zapożyczenia z rosyjskiego, których postać w niejednym przypadku została tak zmieniona przez odmienności fonetyki, że często trudno je rozpoznać na pierwszy rzut oka. Np. jakucki килиэп – „chleb” pochodzi od rosyjskiego słowa хлеб, a куоска – „kot” to rosyjska кошка. Można się tylko zastanawiać, dlaczego jakucki nie wykształcił własnych pojęć – czy przed przybyciem Rosjan Jakuci nie jedli żadnego odpowiednika chleba? Czy nie trzymali kotów w swoich koczowniczych gospodarstwach? A może takie odpowiedniki były, ale zostały wyparte przez naleciałości? Podkreślę po raz kolejny, że Jakucja została opanowana przez Rosjan już w XVII w., a więc znacznie wcześniej, niż ziemie kirgiskie – Turkiestan został przyłączony do Imperium Rosyjskiego w 1867 r.

Dwie pozostałe grupy, w których odrębność przejawia się w kirgiskim lub szorskim, zawierają po 8 wyrazów. To jeszcze bardziej podkreśla fakt, że kirgiski i szorski są bardziej podobne do siebie nawzajem, niż każdy z nich do jakuckiego. Ale i tak, biorąc pod uwagę izolację jakuckiego, ma on zaskakująco dużo wspólnego z pozostałymi językami turkijskimi.

W tym miejscu zakończę rozważania o podobieństwach i różnicach między tymi trzema językami. Z pewnością profesjonalni językoznawcy zrobiliby to lepiej i przytoczyli więcej przykładów, ale mam nadzieję, że czytanie tego artykułu będzie choćby dla kilku osób tak ciekawe, jak było dla mnie pisanie go.


Źródła:

Харитонов Л. Н., Современный якутский язык. Часть первая. Фонетика и морфология, Госиздат ЯАССР, Якутск 1947

http://tili.kg/

http://tili.tadarlar.ru/uchebnaya/slovar

http://el-sozduk.kg/

https://sakhatyla.ru/


Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

2 komentarze na temat “Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

  1. Lista "najczęściej używanych, uniwersalnych pojęć" co najmniej dziwi. Nie ma matki, ojca, syna, córki, słońca, ziemi, trawy, góry, dnia, nocy itp., a są ubikacja, ręcznik, lustro, piłka, książka, talerz, sklep, szkoła- pojęcia dość obce stepowym koczownikom. W języku polskim większość z nich to zapożyczenia, więc w językach turkijskich tym bardziej. A zapożyczenia wprowadzają duży zamęt na listach podobieństw, gdyby tak porównać języki słowiańskie to najdalszym krewnym polskiego okazałaby się ślunska godka.:-)
    Jednak, mimo niedoskonałości porównywanych słów, język jakucki okazał się najmniej podobny do reszty, co jest zgodne z prawdą. I chyba najbardziej nawiązuje on do języków mongolskich, lecz to chyba tylko na zasadzie ligi. Przeglądałem kiedyś podobieństwa leksykslne turko-mongolskie i bardzo mnie zdziwiła ich mała liczba. Ale to już inny, choć bardzo ciekawy temat. Może kiedyś doczekamy się jego zgłębienia?

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *

Teraz masz możliwość komentowania za pomocą swojego profilu na Facebooku.
ZALOGUJ SIĘ