Kontynuuję temat o języku szorskim, porównując go z jakuckim i kirgiskim pod względem gramatyki, składni i słownictwa. W I części pisałam głównie o tym, jakie mogą być przyczyny różnic i podobieństw. W II części skupiłam się na gramatyce i składni. Teraz przechodzę do słownictwa.

Wspominałam wcześniej, że kultura i tradycja danego narodu odzwierciedla się w słownictwie np. poprzez bogatszy lub uboższy zasób słów na dany temat. W tej chwili nie będę zajmować się tym zagadnieniem, gdyż postanowiłam porównać słownictwo trzech języków na przykładzie najczęściej używanych, uniwersalnych pojęć. Zaczerpnęłam je w większości z portalu o języku kirgiskim Tili.kg, który wśród innych pomocy naukowych przedstawił swego czasu 200 podstawowych słów tego języka.

Do każdego słowa w języku polskim przyporządkowałam jego odpowiednik jakucki, kirgiski i szorski, a na tej podstawie podzieliłam całość na pięć grup:

1. słowa podobne do siebie nawzajem we wszystkich trzech językach;
2. słowa podobne w kirgiskim i szorskim, a odróżniające się w jakuckim;
3. słowa podobne w kirgiskim i jakuckim, a odróżniające się w szorskim;
4. słowa podobne w jakuckim i szorskim, a odróżniające się w kirgiskim;
5. słowa niepodobne do siebie nawzajem w żadnym z tych języków.

Słowa podobne we wszystkich trzech językach

Polski	Jakucki	Kirgiski	Szorski
jeden	биир	бир	пир
dwa	икки	эки	ийги
trzy	үс	үч	ӱш
cztery	түөрт	төрт	тӧрт
pięć	биэс	беш	пеш
sześć	алта	алты	алты
siedem	сэттэ	жети	четти
dziewięć	тоҕус	тогуз	тоғус
dziesięć	уон	он	он
jedenaście	уон биир	он бир	он пир
dwanaście	уон икки	он эки	он ийги
trzynaście	уон үс	он үч	он ӱш
czternaście	уон түөрт	он төрт	он тӧрт
piętnaście	уон биэс	он беш	он пеш
szesnaście	уон алта	он алты	он алты
siedemnaście	уон сэттэ	он жети	он четти
dziewiętnaście	уон тоҕус	он тогуз	он тоғус
dwadzieścia	сүүрбэ	жыйырма	чегирбе
trzydzieści	отут	отуз	одус
dziewięćdziesiąt	тоҕус уон	токсон	тоғузон
sto	сүүс	жүз	чӱс
czerwony	кыһыл	кызыл	қызыл
brązowy	күрэҥ, өһөх	күрөң	қӱрең
niebieski	күөх	көк	кӧк
czarny	хара	кара	қара
koło	төгүрүмтэ	тегерек	тегелек
ryba	балык	балык	палық
koń	ат, сылгы	ат, жылкы	ат
mięso	эт	эт	эт
mleko	үүт	сүт	сӱт
woda	уу	суу	суғ
jajko	сымыыт	жумуртка	ныбыртқа
ucho	кулгаах	кулак	қулақ
ząb	тиис	тиш	тиш
język	тыл	тил	тил
szyja	моой	моюн	мойун
nos	мурун	мурун	пурну
dziewczyna	кыыс	кыз	қыс
mężczyzna	эр киһи	эркек, эркек киши	эр кижи
noga	атах	аяк, бут	азақ
głowa	бас, төбө	баш	паш
poduszka	сыттык	жаздык	частық
nóż	быһах	бычак	пычақ
łopata	курдьэх	күрөк	кӱрчек
iść	бар-	бар-	пар-
brać	ыл-	ал-	ал-
biegać	сүүр-	жүгүр-	чӱгӱр-
dawać	биэр-	бер-	пер-
jeść	аһаа-, сиэ-	же-	чии-
grać	оонньоо-	ойно-	ойна-
spać	утуй-	укта-	узу-
otwierać	ас-	ач-	аш-
płakać	ытаа-	ыйла-	ылға-
pić	ис-	ич-	иш-
siedzieć	олор-	отур-	одур-
stać	тур-	тур-	тур-
patrzeć	көр-	кара-	кӧр-

Słowa podobne w kirgiskim i szorskim, a odróżniające się w jakuckim

Polski	Jakucki	Kirgiski	Szorski
osiem	аҕыс	сегиз	сегис
osiemnaście	уон аҕыс	он сегиз	он сегис
czterdzieści	түөрт уон	кырк	қырық
pięćdziesiąt	биэс уон	элүү	элиг
osiemdziesiąt	аҕыс уон	сексен	сегизон
tysiąc	тыһыынча	миң	муң
żółty	араҕас, саһархай	сары	сарығ
biały	үрүҥ, маҥан	ак	ақ
zielony	чээл күөх, мутукча күөҕэ	жашыл	чажыл
różowy	кубархай кыһыл	кызгылт	қыскылтым
zając	куобах	коён	қозан
koza	коза	эчки	ӧшкӱ
mysz	кутуйах	чычкан	шышқан
świnia	сибиинньэ	чочко	шошқа
owca	тыһы бараан	кой	қой
kaczka	кус	өрдөк	ӧртек
wielbłąd	тэбиэн	төө	тӧӧ
miód	мүөт	бал	пал
twarz	сирэй	бет, жүз	чӱс
policzek	иэдэс	жаак	наақ
włosy	баттах	чач	шаш
ręka	илии	кол	қол
łyżka	ньуоска	кашык	шабла, қажық
lustro	сиэркилэ	күзгү	қӱзеген
mydło	мыыла	самын	сабын
rzeka	өрүс	өзөн, дарыя, дайра, суу, сай	чулат, суғ
drzwi	аан	эшик	эжик
gotować	бэлэмнээ–	бышыр-	пыжыр-
skakać	кылый-	секир-, атто-	атты-

Słowa podobne w kirgiskim i jakuckim, a odróżniające się w szorskim

Polski	Jakucki	Kirgiski	Szorski
pies	ыт	ит	адай
palec	тарбах	бармак	падырбаш
krzesło	устуул	стул	тақта
stół	остуол	стол	терги
łóżko	орон, кырабаат	кровать, керебет	ширге
talerz	тэриэлкэ	тарелка	айак
liść	сэбирдэх	жалбырак	пӱр
śmiać się	күл-	күл-	қатқыр-

Słowa podobne w jakuckim i szorskim, a odróżniające się w kirgiskim

Polski	Jakucki	Kirgiski	Szorski
sześćdziesiąt	алта уон	алтымыш	алтон
siedemdziesiąt	сэттэ уон	жетимиш	четтон
krowa	ынах	уй	нек
oko	харах	көз	қарақ
chłopiec	уол	бала	оол
nożyczki	кыптыый	кайчы	қыпты
sklep	маҕаһыын, лааппы	дүкөн	лапке
szkoła	оскуола	мектеп	шқол

Słowa różniące się we wszystkich trzech językach

Polski	Jakucki	Kirgiski	Szorski
szary	сиэрэй, бороҥ	боз	қыр
lew	хахай	арстан	ала парс
kot	куоска	мышык	пызрақ
chleb	килиэп	нан	қалаш
cebula	луук	пияз	оқсум
usta	айах	ооз	ақсы
kobieta	дьахтар	аял	тижи кижи
ubikacja	туалет	даараткана	шыжалғы
ręcznik	соттор	сүлгү	қол чосқуш
kwiat	чэчик, сибэкки	гүл	чақкийек
drzewo	мас	жыгач; дарак	ағаш
las	ойуур, тыа	токой	ағаш, чыш
piłka	мээчик	топ	тоғаланчық
ulica	уулусса	көчө	орам
dach	кырыыса	чатыр	чабығ
okno	түннүк	терезе	қӧзӱнек
czytać	аах-	оку-	қыыр-
książka	кинигэ	китеп	ном
nauczyciel	учуутал	мугалим	ӱргедигчи
pisać	суруй-	жаз-	пас-
rysować	уруһуй-, дьүһүн-, ойуул-	сүрөт тарт-	қааста-
tańczyć	үҥкүүлээ-	бий-	серки-
myśleć	санаа-, толкуйдаа-	ойло-	пӧгӱн-, толан-

Spośród 125 wykorzystanych słów najwięcej (57) znalazło się w grupie, w której wszystkie trzy tłumaczenia są podobne. Trafiła do niej zdecydowana większość liczebników i sporo czasowników. Niektóre słowa nieznacznie różnią się fonetyką, inne zapisem, a kilka ma identyczną postać w dwóch, a nawet w trzech językach (np. эт – mięso).

Drugie miejsce zajęła grupa, w której odpowiednik szorski i kirgiski są podobne, a jakucki się odróżnia (29). Znalazło się w niej kilka liczebników, które nie pasowały do grupy pierwszej. Okazało się także, że wiele nazw zwierząt, niektóre kolory i części ciała mają w jakuckim zupełnie inną postać, niż w szorskim i kirgiskim. Zawdzięczają ją prawdopodobnie zapożyczeniom mongolskim, tunguskim i paleoazjatyckim. Np. słowo сирэй – „twarz” – jest zbieżne z mongolskim чирай. Podobne pochodzenie ma санаа- – myśleć. Co ciekawe, w tej grupie znalazło się też słowo „kaczka”, którego odrębność mieści się jednak w korzeniach turkijskich. Po jakucku kaczka to кус, co kojarzy się z ogólnoturkijskim kuş – „ptak”. Czyżby ogół został przeniesiony do szczegółu?

Na trzecim miejscu pod względem liczebności znalazła się grupa, w której każde słowo ma odrębną postać w każdym z trzech języków (23). Jakucki reprezentują w niej głównie zapożyczenia z rosyjskiego, których postać w niejednym przypadku została tak zmieniona przez odmienności fonetyki, że często trudno je rozpoznać na pierwszy rzut oka. Np. jakucki килиэп – „chleb” pochodzi od rosyjskiego słowa хлеб, a куоска – „kot” to rosyjska кошка. Można się tylko zastanawiać, dlaczego jakucki nie wykształcił własnych pojęć – czy przed przybyciem Rosjan Jakuci nie jedli żadnego odpowiednika chleba? Czy nie trzymali kotów w swoich koczowniczych gospodarstwach? A może takie odpowiedniki były, ale zostały wyparte przez naleciałości? Podkreślę po raz kolejny, że Jakucja została opanowana przez Rosjan już w XVII w., a więc znacznie wcześniej, niż ziemie kirgiskie – Turkiestan został przyłączony do Imperium Rosyjskiego w 1867 r.

Dwie pozostałe grupy, w których odrębność przejawia się w kirgiskim lub szorskim, zawierają po 8 wyrazów. To jeszcze bardziej podkreśla fakt, że kirgiski i szorski są bardziej podobne do siebie nawzajem, niż każdy z nich do jakuckiego. Ale i tak, biorąc pod uwagę izolację jakuckiego, ma on zaskakująco dużo wspólnego z pozostałymi językami turkijskimi.

W tym miejscu zakończę rozważania o podobieństwach i różnicach między tymi trzema językami. Z pewnością profesjonalni językoznawcy zrobiliby to lepiej i przytoczyli więcej przykładów, ale mam nadzieję, że czytanie tego artykułu będzie choćby dla kilku osób tak ciekawe, jak było dla mnie pisanie go.

---

Źródła:

Харитонов Л. Н., Современный якутский язык. Часть первая. Фонетика и морфология, Госиздат ЯАССР, Якутск 1947

http://tili.kg/

http://tili.tadarlar.ru/uchebnaya/slovar

http://el-sozduk.kg/

https://sakhatyla.ru/

---

Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II