Menu

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Teoria ałtajska

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

Narody turkijskie południowej Syberii – część I

Narody turkijskie południowej Syberii – część II

Narody turkijskie południowej Syberii – część I

Opublikowane 8 listopada, 201715 listopada, 2017 przez Artykuł gościnny

4 komentarze

Południowa Syberia uchodzi za kolebkę narodów turkijskich, a i teraz mieszka tam kilka z nich. No właśnie – jakich? Pierwsze skojarzenie to Ałtajczycy, Chakasi, Tuwińcy, Szorowie… A co z Teleutami, Telengitami, Kumandyńczykami, Tofalarami, Tubalarami czy Turkami czułymskimi? Czy są to narody, czy grupy etniczne? Na jakiej podstawie można to stwierdzić?

Drugie pytanie dotyczy języków turkijskich tego regionu. Mogłoby się wydawać, że wszystko jest proste – Ałtajczycy mają język ałtajski, Chakasi – chakaski, Szorowie – szorski itd. Jest to jednak bardziej skomplikowane, niż się wydaje. Już na pierwszy rzut oka widać, że co najmniej trzy klasyfikacje języków turkijskich wyróżniają północnoałtajski i południowoałtajski. Niektóre z nich wymieniają jeszcze dialekty tych języków. Z kolei słowo „szorski” odnosi się zarówno do języka Szorów, jak i do jednego z dialektów języka chakaskiego. Jak się w tym wszystkim nie pogubić, czy jest to w ogóle możliwe?

Jeśli chodzi o klasyfikacje języków turkijskich, do tej pory zetknęłam się aż z kilkunastoma takimi podziałami różnych autorów. Oznacza to, że w środowisku turkologów nadal nie ma jednoznacznego, ustalonego podziału, co do którego zgadzaliby się wszyscy. Czy w takim razie da się wyjaśnić opisane wyżej zagadnienia? Być może w tej kwestii cały czas jest więcej pytań niż odpowiedzi. Jednak aby dodatkowo nie komplikować sprawy, skupię się na sytuacji obecnej.

Być może najłatwiejsze zagadnienie to geografia – rozmieszczenie wymienionych narodów / grup etnicznych na tle współczesnego podziału administracyjnego Rosji. Spróbujmy więc to usystematyzować. Na południowej Syberii istnieją obecnie trzy turkijskie republiki autonomiczne: Ałtaj, Chakasja i Tuwa. Już nazwa tej pierwszej może wprowadzać pewien problem – nie należy bowiem mylić Ałtaju z sąsiadującym z nim Krajem Ałtajskim – ale po kolei.

Republika Ałtaju leży w dużym stopniu w górach Ałtaj i graniczy na zachodzie ze wspomnianym Krajem Ałtajskim, na północy z obwodem kemerowskim i Chakasją, na wschodzie z Tuwą, a na południu z Mongolią, Chinami i Kazachstanem. Jej stolicą jest Gornoałtajsk.

W przeciwieństwie do Republiki Ałtaju Kraj Ałtajski jest w dużym stopniu nizinny – większość jego powierzchni przypada na Nizinę Zachodniosyberyjską. Na zachodzie i południu graniczy z Kazachstanem, na północy z obwodem nowosybirskim, na wschodzie z obwodem kemerowskim i Republiką Ałtaju. Jego stolicą jest Barnauł.

Republika Chakasji leży na lewym brzegu Jeniseju, w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej i Wysoczyźnie Sajano-Ałtajskiej. To właśnie z tego regionu wywodzili się Kirgizi jenisejscy, których potomkami najprawdopodobniej są współcześni Chakasi. Obecnie Chakasja graniczy na zachodzie z obwodem kemerowskim, na północy i wschodzie z Krajem Krasnojarskim, a na południu z Tuwą i Ałtajem. Jej stolicą jest Abakan.

Republika Tuwy to jeden z najbardziej odizolowanych regionów Federacji Rosyjskiej. Ze wszystkich stron otaczają ją góry: Ałtaj, Sajan Wschodni, Sajan Zachodni i Tannu-Oła. Ma też odrębną historię od innych części Syberii, gdyż aż do 1911 r. należała do Chin. Tuwińcy podlegali też znacznym wpływom mongolskim. Osadnictwo rosyjskie w Tuwie zaczęło się dopiero pod koniec XIX wieku. Po krótkim epizodzie niepodległości Tuwa w 1946 r. została przyłączona do ZSRR jako Tuwiński Obwód Autonomiczny, w 1961 r. przekształcony w republikę. Obecnie graniczy na zachodzie z Ałtajem i Chakasją, na północy z Krajem Krasnojarskim, na wschodzie z obwodem irkuckim i Republiką Buriacji, a na południu z Mongolią. Stolicą Tuwy jest Kyzył.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że podziały administracyjne z różnych przyczyn często nie pokrywają się z etnicznymi. Wymienione wyżej republiki autonomiczne powstawały najczęściej w pierwszych latach ZSRR jako obwody autonomiczne, często na terytoriach zamieszkiwanych przez narody niemające własnych tradycji państwowości lub takie, u których te tradycje sięgały bardzo daleko w głąb historii. Niejednokrotnie były to decyzje czysto polityczne, nieprzystające do rzeczywistości. Tak więc, skoro już istniała ałtajska republika, jej ludność zaczęto nazywać Ałtajczykami, a język ałtajskim, nie uwzględniając lokalnych podziałów. Jak już wspomniałam na początku, wszystko jest znacznie bardziej złożone. W zrozumieniu tego problemu bardzo pomogła mi książka Łukasza Smyrskiego „Ajdyn znaczy księżyc. Narody południowej Syberii” (wyd. DiG, Warszawa 2008). Polecam ją zwłaszcza dlatego, że polskie materiały na ten temat to rzadkość.

W drugiej części artykułu przejdę do kwestii etniczno-językowych.

Zobacz również:

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Teoria ałtajska

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Opublikowane 8 lutego, 20175 kwietnia, 2017 przez Artykuł gościnny

2 komentarze

Wracam do tematu języka szorskiego. Poprzednim razem pisałam o jego sytuacji, a także o cyklu lekcji, który powstał jako jedna z inicjatyw minionego właśnie Roku Języka Szorskiego. Teraz chciałabym skupić się na samym języku i jego miejscu wśród innych języków turkijskich. Jako punkt odniesienia do porównań posłuży mi przede wszystkim kirgiski, a także w mniejszym stopniu jakucki – te dwa języki porównywałam już kiedyś na blogu Kirgiski.pl.

Dziś napiszę przede wszystkim o czynnikach, które miały wpływ na rozwój szorskiego na tle kirgiskiego i jakuckiego, a następny artykuł poświęcę konkretnym przykładom gramatycznym i leksykalnym. Najpierw jednak kilka słów o miejscu języka szorskiego w klasyfikacjach języków turkijskich, o których też już pisałam.

Jak to bywa z klasyfikacjami, przynależność szorskiego do określonych grup w każdej wygląda inaczej. W klasyfikacji Radłowa język szorski znalazł się w grupie wschodniej wraz z tuwińskim, chakaskim, tofalarskim, czułymskim oraz językami / dialektami ałtajskimi. Ramstedt zrobił podobnie, lecz grupę tę nazwał północną. Według Samojłowicza zaś szorski należy do grupy ujgurskiej, która tworzy dość zaskakujący zbiór: oprócz szorskiego, chakaskiego, tuwińskiego i tofalarskiego w tej grupie znalazł się też… staroujgurski, jakucki i dołgański. W bardziej rozbudowanej klasyfikacji Achatowa szorski należy do grupy syberyjsko-ałtajskiej i podgrupy chakaskiej. Jeszcze bardziej wielopoziomowa klasyfikacja Baskakowa umieszcza szorski w grupie wschodniohunnickiej, podgrupie oguzo-ujgurskiej i jeszcze mniejszej jednostce obejmującej języki chakaskie. Natomiast u Tekina i Djaczka wzmianki o szorskim nie ma w ogóle.

W klasyfikacjach można się pogubić, jednakże w jednym są zgodne: szorski jest najbliższy językom innych narodów południowej Syberii, a zwłaszcza chakaskiemu. Tym ciekawsze będzie porównywanie go z kirgiskim, który ani razu nie znalazł się z nim w jednej grupie.

Co łączy, a co dzieli te języki? Pisząc o jakuckim i kirgiskim, poświęciłam wiele słów temu, co w dużym stopniu wpływa na kształtowanie się języka, czyli historii, religii, środowisku i sąsiedztwu. Te hasła mogą brzmieć ogólnikowo, lecz przykłady z wymienionych języków wskazują, że czynniki te mają bezpośredni wpływ na zapis i słownictwo. Spróbujmy więc porównać trzy narody i języki pod tym względem.

Wszystkie trzy narody, o których mowa, wywodzą się z południowej Syberii. Przodkami Jakutów byli najprawdopodobniej nadbajkalscy Kurykanie, a Kirgizów – Kirgizi jenisejscy. O tym, jak ci pierwsi mogli trafić nad Lenę, a drudzy w Tien-szan, nadal toczą się dyskusje. Faktem jest natomiast, że w słownictwie jakuckim istnieją naleciałości mongolskie, które mogły się pojawić jeszcze przed wielką wędrówką. Zapożyczenia tunguskie i paleoazjatyckie pojawiły się w jakuckim później, zaczerpnięte od współczesnych sąsiadów – odpowiednio Ewenków i Jukagirów. Z kolei w języku kirgiskim, otoczonym innymi językami turkijskimi, znaczna ilość zapożyczeń pochodzi z perskiego i arabskiego – za sprawą religii, o czym będzie mowa poniżej. Język szorski kształtował się natomiast najpierw pod wpływem języków uralskich i mongolskich, a potem rosyjskiego.

A co z religią? Wszystkie narody turkijskie posiadały swój zespół tradycyjnych wierzeń, oparty na kulcie sił przyrody, o którym można by napisać oddzielny artykuł. W VIII-XII w. Kirgizi stopniowo przyjmowali islam, zachowując jednak wiele przedmuzułmańskich obrzędów. Wraz z islamem przyjęli duży zasób słów arabskich i perskich, czego nie doświadczyli Jakuci ani Szorowie. Wymienione narody Syberii nigdy nie były muzułmanami i w związku z tym dłużej przechowały tradycyjne wierzenia, aż do powierzchownej często chrystianizacji przez rosyjskich misjonarzy. Odzwierciedlają to także pojęcia związane z edukacją, która przez wieki była związana z religią. Weźmy takie pojęcia jak książka, szkoła i nauczyciel. W języku kirgiskim mają one źródłosłów arabski (odpowiednio китеп, мектеп, мугалим). W jakuckim wyraźne jest ich rosyjskie pochodzenie (кинигэ, оскуола, учуутал). W szorskim zaś jest jeszcze ciekawiej. Słowo „książka” (ном) wygląda na zapożyczenie perskie, „szkoła” (шқол) pochodzi z rosyjskiego, a „nauczyciel” to rodzime, turkijskie słowo ӱргедигчи.

Z tym tematem nieodłącznie wiąże się kwestia rusyfikacji. Ziemie Szorów i Jakutów zostały podbite przez Rosjan już w XVII w., a więc znacznie wcześniej niż Turkiestan, który ostatecznie stał się częścią imperium w 1867 r. Stąd też zapożyczenia rosyjskie w jakuckim i szorskim pojawiły się wcześniej niż w kirgiskim, a na przestrzeni wieków ich postać została zmieniona przez fonetykę danego języka.

Wszystko to można prześledzić także na przykładzie piśmiennictwa, które przeżywało bardziej lub mniej burzliwe etapy rozwoju. Pominę w tej chwili ogół dziedzictwa literackiego z twórczością epicką na czele i skupię się na samym zapisie. Początki piśmiennictwa kirgiskiego, sięgające jeszcze państwa Kirgizów jenisejskich, to staroturkijskie pismo runiczne. Wraz z przyjęciem islamu język kirgiski zaczęto zapisywać alfabetem arabskim. Tymczasem jakucki i szorski na początki piśmiennictwa musiały poczekać aż do XIX w. Wówczas z inicjatywy wspomnianych rosyjskich misjonarzy zostały opracowane alfabety tych języków, oparte na cyrylicy, w celu drukowania literatury religijnej. W 1819 r. w Irkucku ukazał się jakucki katechizm – pierwsza drukowana książka w tym języku. Pierwszą książką w języku szorskim był natomiast przekład Biblii wydany w 1883 r. w Kazaniu przez Iwana Sztygaszewa, pierwszego szorskiego duchownego. Alfabety te były jeszcze niejednokrotnie modyfikowane.

Nowa fala zainteresowania alfabetami nastąpiła we wczesnym ZSRR i objęła wszystkie trzy omawiane dziś języki. W latach 20. zyskały one nowe alfabety i elementarze. W przypadku szorskiego i jakuckiego była to cyrylica, w przypadku kirgiskiego – zreformowany arabski. Wkrótce wśród wszystkich turkijskich narodów ZSRR zaczęto propagować zmodyfikowane alfabety łacińskie. Tendencja ta nie trwała jednak długo. Druga połowa lat 30., kojarzona ze stalinowskimi czystkami, przyniosła także odwrót władzy radzieckiej od głoszonej wcześniej otwartości na kultury i języki nierosyjskich narodów. Alfabety łacińskie zastąpiono cyrylicą, nauczanie wielu języków w szkołach ograniczono, a innych całkowicie zaniechano. Wśród narodów najbardziej dotkniętych zmianami mieli nieszczęście znaleźć się Szorowie – o tym, jak doszło do wyniszczenia ich kultury, pisałam w poprzednim artykule.

Miałam pisać o języku szorskim – a wplotłam w tekst tak dużo o Kirgizach i Jakutach. Wszystko po to, by pokazać, jak różne i jak podobne na poszczególnych etapach historii były ich ścieżki rozwoju. W kolejnym artykule skupię się już na porównaniu czysto językowym, a podobieństwa i różnice przyniosą niejedno zaskoczenie.

Przeczytaj również:

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Teoria ałtajska

Jałta nad Morzem Azowskim i turkijski język Greków – czyli kilka słów o mniejszości greckiej na Ukrainie

Opublikowane 9 listopada, 20169 listopada, 2016 przez Ksenia Prądzyńska

10 komentarzy

grecyukraina Ludność Ukrainy charakteryzuje się dość znaczną różnorodnością etniczną i językową. W swoich kolejnych artykułach postaram się przybliżyć czytelnikom niektóre z mniejszości narodowych i językowych, zamieszkujących ten kraj. Zacznę dziś od Greków, ponieważ mieszkam w regionie, w którym stanowią oni sporą i dobrze zorganizowaną mniejszość, a od września 2015 roku studiuję filologię nowogrecką na Mariupolskim Uniwersytecie Państwowym, który jako jedyny uniwersytet w Europie (poza Grecją i Cyprem rzecz jasna) posiada odrębny Wydział Filologii Greckiej. W Mariupolu – mieście stanowiącym największe skupisko Greków na Ukrainie, działa również grecki konsulat, kilka greckich organizacji kulturalnych… Na pierwszy rzut oka wszystko to wygląda logicznie: region z dużą mniejszością grecką, organizacje pozarządowe i uczelnia dbające o zachowanie języka i kultury tej mniejszości… Ale czy na pewno? Okazuje się, że w rzeczywistości jest to o wiele bardziej skomplikowane.

Zacznijmy od tego, kim właściwie są ukraińscy Grecy i dlaczego mieszkają właśnie w okolicach Mariupola. Według oficjalnych danych, na Ukrainie zamieszkuje 91 tysięcy Greków, w tym ponad 77 tysięcy w obwodzie donieckim. Nazywani są oni „Grekami Przyazowia”, ponieważ zdecydowana ich większość mieszka właśnie w miejscowościach położonych wzdłuż wybrzeża Morza Azowskiego. Pierwsi Grecy przybyli do tego regionu z Krymu po wojnie rosyjsko-tureckiej w 1774 roku. Historycy nadal spierają się co do tego, na ile to przesiedlenie było dobrowolne, a na ile wymuszone przez carycę Katarzynę II. Grecy uzyskali od rosyjskich władz wiele przywilejów, ale musieli opuścić ziemie swoich przodków i zamieszkać na terenach, które w owych czasach były bardzo słabo zaludnione. Przyglądając się mapie azowskiego wybrzeża i okolic można dostrzec wiele „krymskich” nazw miejscowości: Jałta, Urzuf, Stary Krym, Chersones… Zostały one założone właśnie przez Greków, którzy w ten sposób pragnęli zachować pamięć o swoich rodzinnych stronach. Również nazwa samego Mariupola, chociaż nie ma swojego odpowiednika na Krymie, ma greckie pochodzenie.

Skoro jednak już wiemy, że Grecy nie przybyli na terytorium obecnej Ukrainy bezpośrednio z Grecji, lecz z Krymu, na którym mieszkali od wieków, logicznie dochodzimy do kolejnego pytania: jakim językiem się oni posługiwali? Otóż były to dwa języki, diametralnie różniące się od siebie nawzajem: rumejski i urumski. Rumejski (w angielskich źródłach często nazywany jest po prostu „Mariupol Greek”) jest dialektem pontyjskiego greckiego, czyli odmiany języka greckiego używanej przez Greków zamieszkujących w basenie Morza Czarnego. Natomiast urumski jest w zasadzie dialektem języka krymskotatarskiego, czyli należy do grupy języków turkijskich. Samo określenie „Urumowie” jest pochodzenia tureckiego i oznaczało prawosławną, grecką ludność Imperium Osmańskiego. Dlaczego Grecy posługiwali się językiem turkijskim? Legenda głosi, że Urumowie zostali postawieni przez muzułmańskie władze przed wyborem: język lub religia. Wyrzekli się więc swego języka, lecz pozostali prawosławnymi chrześcijanami. Całkiem jednak możliwe, że było na odwrót: Urumowie mogą być potomkami Tatarów, którzy przeszli na prawosławie, a w związku z tym zaczęli uważać się za Greków. Wydaje mi się to bardziej prawdopodobne, tym bardziej, że Urumowie różnią się od Rumejów nawet wyglądem – jest wśród nich sporo osób o typowo „tatarskich” rysach twarzy. Po przesiedleniu nad Morze Azowskie Rumejowie i Urumowie osiedlali się w odrębnych wioskach, natomiast Mariupol został założony przez przedstawicieli obu grup etnicznych.

W miarę upływu czasu i rozwoju przemysłu, region ten stawał się coraz bardziej wielokulturowy, Grecy stali się mniejszością i stopniowo asymilowali się z rosyjskojęzyczną większością. Pewną poprawę mogła przynieść polityka „korienizacji” (zakładająca troskę o wszystkie grupy etniczne, zamieszkujące ZSRR oraz o ich języki), prowadzona przez władze radzieckie w latach 1923-1929. Stworzono wówczas uproszczony wariant alfabetu greckiego, służący do zapisu języka rumejskiego, założono szkoły z greckim językiem nauczania. W praktyce jednak działania te nie były do końca przemyślane. Ani nauczyciele, ani tym bardziej uczniowie nie rozumieli treści podręczników napisanych w języku nowogreckim, jedynie częściowo zrozumiałym dla Rumejów i całkowicie obcym dla Urumów. Wkrótce zakończył się również ten krótki okres „tolerancji językowej” w ZSRR, a Grecy – zwłaszcza Urumowie, których ze względów językowych kojarzono z Tatarami Krymskimi – często byli ofiarami represji. Niestety, doprowadziło to do praktycznego wymarcia obu języków. Żaden z nich nie jest oficjalnie uznany za wymarły: oba nadal badane są przez językoznawców, wydawane są słowniki, można znaleźć przykłady poezji i prozy tworzonej po rumejsku i urumsku (zwykle zapisywane cyrylicą). Ale nie ma już ani jednej wioski, w której można byłoby usłyszeć żywe języki miejscowych Greków. Czytałam niedawno artykuł, napisany około 10 lat temu, autor którego już wtedy stwierdził, że językami tymi w miarę swobodnie posługiwały się jedynie osoby powyżej osiemdziesiątego roku życia. To samo wynika z obserwacji moich znajomych, pochodzących z tradycyjnie greckich wiosek. Po rumejsku lub urumsku mówiło pokolenie ich pradziadków, dziadkowie wciąż jeszcze używali pewnych słów i wyrażeń, natomiast pokolenie ich rodziców i oni sami są już całkowicie rosyjskojęzyczni, chociaż zachowują poczucie pewnej odrębności etnicznej i kulturowej.

Po zdobyciu przez Ukrainę niepodległości rozpoczęło się odrodzenie kulturalne Greków, o przejawach którego wspomniałam na początku artykułu. Niektórzy greccy działacze są jednak rozgoryczeni tym, że językiem tego odrodzenia jest standardowy język nowogrecki, który niewiele ma wspólnego z językami ich przodków. Nawet z prawnego punktu widzenia rumejski i urumski niejako nie istnieją. W trakcie spisu ludności oba zapisywane były po prostu jako „grecki” (nie ma więc żadnych wiarygodnych danych dotyczących ilości użytkowników każdego z nich), a na liście języków, które mogą uzyskać status języka regionalnego na Ukrainie figuruje wyłącznie nowogrecki. Z jednej strony, podchodząc do tej kwestii zdroworozsądkowo, muszę przyznać, że nie ma większego sensu nauczanie de facto wymarłych języków, które – poza nielicznymi próbami i eksperymentami – nigdy nie miały własnej literatury i istniały w zasadzie wyłącznie w formie ustnej. Z drugiej strony, nieco dziwi mnie to, że przez ponad rok studiowania filologii nowogreckiej nie dowiedziałam się od wykładowców absolutnie niczego o języku rumejskim i urumskim. Dla uczelni o wiele większe znaczenie ma współpraca międzynarodowa z Grecją i Cyprem, a każdy chętny (i posiadający trochę pieniędzy) student może wyjechać na staż do jednego z tych krajów, co oczywiście stanowi o wiele bardziej atrakcyjną perspektywę, niż nauka języków-zombie. Osoba, która nie jest zorientowana w temacie, może odnieść wrażenie, że kiedyś mieszkali tu Grecy, posługujący się językiem urzędowym Grecji, którzy następnie ulegli rusyfikacji, a teraz po prostu wracają do swych korzeni.

A jakie jest moje osobiste zdanie na ten temat? Muszę przyznać, że samo nawet czytanie o procesie wymierania języków wywołuje we mnie pewien smutek. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że jest on naturalnym skutkiem globalizacji, ze zdobyczy której bardzo chętnie korzystam, dlatego nie podejmę się jej krytykowania. Natomiast w następnym artykule opowiem o przypadku zgoła przeciwnym – o języku mniejszości narodowej, któremu udało się zachować na tyle mocną pozycję, że wielu jego użytkowników nie zna ani ukraińskiego, ani rosyjskiego.

Zobacz także…

Sytuacja językowa na Ukrainie – mity i rzeczywistość (część 1/2)

Sytuacja językowa na Ukrainie – mity i rzeczywistość (część 2/2)

Teoria ałtajska

Opublikowane 16 lipca, 201615 lipca, 2016 przez Artykuł gościnny

0 komentarzy - rozpocznij dyskusję!

W poprzednich dwóch częściach (1, 2) mojego cyklu o językach turkijskich przedstawiłam najważniejsze klasyfikacje tych języków. Z tym tematem nieodłącznie wiąże się teoria ałtajska – kwestia, z którą stykają się wszyscy turkolodzy i inne osoby zainteresowane tą tematyką. Jest to koncepcja naukowa, według której języki tureckie, mongolskie i tungusko-mandżurskie, zwane grupą ałtajską, są ze sobą genetycznie spokrewnione, tj. mają wspólnego przodka. Niektórzy zaliczają do tej grupy także japoński i koreański.

Teoria ałtajska od lat jest przedmiotem sporów między językoznawcami, z których jedni ją akceptują, inni całkowicie odrzucają, a wielu ma zastrzeżenia do poszczególnych jej elementów, jak np. tego, czy w hipotetycznej rodzinie ałtajskiej powinien się znaleźć język japoński i koreański, czy nie. Nie zamierzam tu opowiadać się po żadnej ze stron, zwłaszcza że nie mam wystarczającej wiedzy. Chcę jedynie przedstawić w skrócie to zagadnienie i jego historię.

Pierwszych przesłanek dotyczących podobieństwa tej węższej grupy, czyli języków turkijskich, mongolskich i tungusko-mandżurskich dostarczył Philip Johan von Strahlenberg (1676-1747). Był to szwedzki oficer, uczestnik wojny północnej, który w bitwie pod Połtawą w 1709 r. dostał się do rosyjskiej niewoli i został zesłany do Tobolska. Tam zapoznał się z syberyjskimi językami turkijskimi oraz mongolskimi i podjął próbę ich klasyfikacji. Strahlenbergowi udało się powrócić do Szwecji, gdzie opublikował wyniki swoich badań w książce „Północne i wschodnie części Europy i Azji”.

Strahlenberg nazywał badane przez siebie języki „tatarskimi”. Sto lat później duński językoznawca Rasmus Rask określił je jako „scytyjskie”, a niemiecki filolog Max F. Müller jako „turańskie”. Pojęcie języków ałtajskich wprowadził dopiero fiński etnolog i filolog Matthias Alexander Castrén, mając jednak na myśli te, które dziś nazywa się uralo-ałtajskimi. Kolejnym badaczem języków turkijskich był niemiecki orientalista Wilhelm Schott, który zajmował się głównie związkami między czuwaskim a tureckim. On także używał specyficznej terminologii: języki turkijskie, mongolskie i tungusko-mandżurskie nazywał „tatarskimi”, a ugrofińskie – „czudyjskimi”.

Teoria ałtajska jako taka została po raz pierwszy zaprezentowana przez J. Grunzela w 1895 r., lecz pierwszym ałtaistą z prawdziwego zdarzenia był fiński językoznawca Gustaf John Ramstedt (1873-1950). Wspominałam już o nim jako o twórcy jednej z klasyfikacji języków turkijskich, lecz jego dzieło jest znacznie bogatsze. Wystarczy wspomnieć, że zaczynał on od ugrofinistyki, stopniowo dodając do swoich zainteresowań mongolistykę, turkologię, a pod wpływem pobytu w Tokio także język japoński i koreański. Co ciekawe, jego poglądy również przeszły znaczną ewolucję. Początkowo odrzucał on bowiem teorię związków genetycznych (z prajęzykiem włącznie) między językami ałtajskimi a ugrofińskimi. Występujące w tych językach wspólne elementy uważał za wynik kontaktów i krzyżowania się, a nie wspólnego pochodzenia. W miarę zgłębiania tego tematu Ramstedt wykonał zwrot, akceptując istnienie genetycznego związku między językami ałtajskimi, do których dodał jeszcze koreański. Hipotezę tę oparł głównie na odpowiednikach fonetycznych w badanych językach. Prowadził także badania morfologiczne, a ukoronowaniem jego działalności stała się wydana po raz pierwszy w 1952 r. książka „Wprowadzenie do językoznawstwa ałtajskiego”.

Głównym kontynuatorem dzieła Ramstedta był Nikołaj Poppe (1897-1991), rosyjski, a potem amerykański językoznawca pochodzenia niemieckiego. Zdecydowanym przeciwnikiem teorii ałtajskiej był natomiast polemizujący z Poppem brytyjski wschodoznawca sir Gerard Clauson (1891-1974). Twierdził on, że podstawowe słownictwo w językach turkijskich, mongolskich i tunguskich jest całkowicie odmienne, a wspólne wyrazy są wynikiem zapożyczeń. Pomiędzy nimi zmieściło się wielu bardziej umiarkowanych zwolenników i przeciwników tej teorii, a niemal każda praca w zakresie turkologii zawierała odniesienia do niej. Obecnie o teorii ałtajskiej nie jest być może tak głośno, jak pół wieku temu, lecz nie znaczy to, że została zapomniana.

Źródła:

E. Tryjarski, In confinibus Turcarum. Szkice turkologiczne, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 1995
M. Stachowski, Teoria ałtajska, LingVaria VII (2012) | 2 (14)

Przeczytaj również: