Mandaryński – jako oficjalny język Chin właściwie do dziś jest normą językową, która nadal – dopiero się ustala. Według Mieczysława Künstlera, Chiny jako kraj choćby oficjalnie mówiący jednym językiem to raczej mrzonka niż realna perspektywa (1). Mandaryński jest formalnym pisemnym standardem dla całego chińskojęzycznego świata, jednak sam złożony jest z całej gamy rejestrów. W poniższej tabeli, na kilku przykładach, pokazano, że w zależności od sytuacji należy użyć innego wariantu leksemu, które różnią się między sobą nie tylko grafią i wymową, ale niekiedy również umiejscowieniem w składni, tworzonymi kolokacjami oraz np.: bardziej dynamicznym lub statycznym charakterem (2).
| . | . |
(przyimek) do…, w kierunku… |
(przyimek)
z… (jakiegoś miejsca), od… (jakiegoś czasu) |
(spójnik) _ i _, z… |
||
| . | wariant | . | . | północny | ogólnonarodowy | południowy |
| rejestry
standardowego języka mandaryńskiego |
dialektyczny | . |
起 |
. | . | . |
| slang |
奔 |
. | . | . | . | |
| kolokwialny |
望 |
打 |
跟 |
. |
同 |
|
| nieformalny |
朝 |
. |
. |
. |
. | |
| neutralny |
往 |
從 |
. |
和 |
. | |
| formalny |
向 |
由 |
. |
與 |
. | |
| klasyczny |
于 |
于 |
. |
與 |
. | |
| . | przestarzały |
為 |
. | . | . | . |
Obserwowany ping-pong pomiędzy mandaryńskim a językiem standardowym w sposób nieunikniony prowadzi do pytania – a co z kantońskim? Jaki obraz całości otrzymamy nałożywszy rejestry języka standardowego z tymi kolokwialnego kantońskiego?
#1 Słowa typu "all purpose" tj. oralno – pisemne
Niektóre słowa choć mają typowo nieformalne – kolokwialne odpowiedniki, to jednak występują również w wariantach bardziej formalnych, które można z równym powodzeniem stosować zarówno w mowie jak i oficjalnym piśmiennictwie. Z polskiego punktu widzenia nie ma w tym nic szokującego, wręcz przeciwnie – to typowa sytuacja. Słowem 'ruszać się' możemy posłużyć się zarówno w mowie, jak i piśmie, podobnie jak chińskim 動. W języku polskim w jednym z kontekstów moglibyśmy użyć czasownika 'sprężać się', jednakże jego forma ortograficzna, pod względem stosowności, wymyka się rejestrowi neutralnemu, podobnie, lecz nie tak samo (喐 ≠ 'sprężać się') jest w przypadku kantońskiego 喐.
| rejestr > | kolokwialny | neutralny | formalny |
| leksem |
‘ruszać się’ |
||
| wariant
używany w … ? |
喐juk1 |
動dunk6 |
動dunk6 |
| standardowym
chińskim |
nie | tak |
tak |
| mówionym /
pisemnym kantońskim |
tak |
tak |
tak |
#2 Klarowny podział między rejestrami: mówionym(i) a pisemnym(i).
Coverb (czyli ni to czasownik, ni to przyimek) ‘w, znajdować się w…’ funkcjonuje głównie w dwóch wartych uwagi wariantach 喺 używanym w mowie i 在 w piśmie. Por. [MN28].
| rejestr > |
kolokwialny |
neutralny |
formalny |
| leksem |
‘w, znajdować się w…’ |
||
| Wariant
używany w … ? |
响chełnk2 |
喺chaj2 |
在dzoj6 |
| standardowym
chińskim |
nie |
nie |
tak |
| mówionym /
pisemnym kantońskim |
tak |
tak |
nie |
#3 "Teleportacja rejestralna"
Powyższy termin nie jest stosowany przez językoznawców, istnieje jedynie w moim etnolekcie. Aby wyjaśnić, co się pod nim kryje posłużę się robiącym furorę w ostatnich latach słowem 'festiwal'. Niegdyś było to pojęcie odnoszące się m.in. do cieszących się największym prestiżem wydarzeń muzycznych, czy ogólnie kulturalnych (np. "Festiwal w Sopocie", "Festiwal filmowy w Cannes"), natomiast wszystkie mniej ważne imprezy tego typu nosiły miano koncertów, konkursów, przeglądów, pokazów, prezentacji. Obecnie jednak schodząc coraz niżej z poczuciem prestiżu wydarzenia, w pewnym momencie znów natrafiamy na 'festiwal', lecz tym razem 'serów, kiełbasy, jogurtów itp'. Innymi słowy 'festiwal' okupuje dwa otwory tunelu teleportacyjnego, pomiędzy którymi jest luka złożona z kilku rejestrów.
Podobną sytuację można zaobserwować w przypadku wielu słów występujących zarówno w kolokwialnym kantońskim jak i języku standardowym – w wyniku nałożenia zakresów użycia otrzymujemy przykład "teleportacji rejestralnej". Jednym ze złożeń tego typu jest kantońskie 'wczoraj' 昨日.
Język kantoński, w porównaniu do innych chińskich 'dialektów' uchodzi za dość archaiczny m.in. ze względu na dużą liczbę semantycznych zabytków, jakie się w nim zachowały, pochodzących z minionych etapów rozwoju języka chińskiego. Jednym z takich słów jest czasownik 'patrzeć; czytać' 睇 taj2 (≡ 看 hon3 kan4) występujący w najstarszych, archaicznych zabytkach z obszaru ówczesnego południa domeny chińskiej – terenów państwa Chu (1). Wspomniane w poprzednim rozdziale przywiązanie Kantończyków do dziedzictwa dynastii Tang znajduje swoje odzwierciedlenie również w sferze językowej. Pobieżna znajomość języka japońskiego pozwala na dostrzeżenie licznych podobieństw semantycznych względem kantońskiego, zarówno jeśli chodzi o fonetykę (aczkolwiek akurat nie w prezentowanych poniżej przykładach), jak i ortografię. W obydwu językach znajdziemy chociażby morfem 食 (czasownik 'jeść' – przykład omawiany w jednym z poprzednich artykułów) czy wspomniane wcześniej złożenie 昨日 (dzok6 jad6; kinO). Zarówno w przypadku kantońskiego, jak i japońskiego, do którego zostało zaimportowane przez misjonarzy z Kraju Kwitnącej Wiśni w okresie (przed)tangowskim, 昨日 jest 'normalnym' słowem z rejestru neutralnego, którego mandaryński odpowiednik to 昨天. Jak wspomniano w kilku z ostatnich artykułów współczesny język standardowy jest oparty na dialekcie z okolic Pekinu, w którym w powszechnym użyciu funkcjonowało złożenie 昨天. 'Nowy' – standardowy język, jak pokazano w pierwszej tabeli, nadal czerpie z leksyki klasycznego języka – a to, co klasyczne uważane jest za bardziej godne, poważne, formalne, podobnie jest ze słowem 昨日. Kuriozum opisanej sytuacji powstające, gdy spojrzymy na język kantoński całościowo ukazuje poniższa tabela. To samo pochodzenie złożenia 昨日 powoduje, że w kantońskim mówionym jest 'normalnym' – kolokwialnym słowem, a w standardowym chińskim kantońskim należy do rejestru formalnego. Mam nadzieję, że koślawa analogia do polskiego 'festiwalu' jest zauważalna (?).
| rejestr > | kolokwialny | neutralny | formalny |
jeszcze bardziej formalny ∼ klasyczny |
| leksem |
‘wczoraj’ |
|||
| Wariant
używany w … ? |
琴日kam4 jad6 |
昨日dzok6 jad6 |
昨天dzok6 tin1 |
昨日dzok6 jad6 |
| standardowym
chińskim |
nie | nie* | tak | tak |
| mówionym /
pisemnym kantońskim |
tak | tak | nie | tak* |
Jak widać postawienie ścisłej granicy między kantońskim pisemnym a standardowym pisemnym chińskim jest nie jest łatwe, czy wręcz możliwe. Kolokwialny kantoński używany jest w niezobowiązującej, spontanicznej rozmowie i bliższej relacji pomiędzy interlokutorami, im bardziej nieformalny kontekst, tym bardziej nieformalna staje się używana przez Kantończyków leksyka. To oznacza, że wzrost nieformalności pokrywa się ze wzrostem udziału kantońskich słów pojawiających się w mowie, które (po dokonaniu jej transkrypcji graficznej) czynią ją mniej podobną do leksyki standardowej chińszczyzny. Z drugiej strony formalny rejestr kantońskiego bardzo przypomina pod względem składni i słownictwa język standardowy chiński pisemny. Wzrost formalności społecznego kontekstu powoduje odpowiedni wzrost w liczbie leksykalnych jednostek chińskiego standardowego pojawiających się w wypowiedzi (ale oczywiście wymawianych po kantońsku). Innymi słowy kantoński w mowie, wraz ze wzrostem formalności, zbliża się do standardowego chińskiego, ale często nie jest w stanie tej granicy osiągnąć. (3)
Dlatego też, analizując chociażby przykłady z powyższych tabelek, widać, że mimo wszystko przepaść między językiem mówionym, a standardowy chińskim pisemny jest bardzo duża. Pisemny kantoński będący zapisem żywego języka używany jest w komunikatach skierowanych do ogółu społeczeństwa przygotowanych przez urzędy, organizacje handlowe oraz przez zwykłych ludzi w anonsach rządowych, komercyjnych reklamach, graffiti, gazetach, artykułach w czasopismach oraz w rysunkach satyrycznych. Jest preferowany przez osoby prywatne w ich osobistej korespondencji, protokołach sporządzanych przez policjantów przytaczających oświadczenia świadków. Przekazem może być historia w gazecie, odręcznie graffiti na ścianie budynku, znak reklamowy w wyraźnie widocznym miejscu. (3)
Uzyskane efekty (3) związany z użyciem jednego z dwóch języków pisemnych zebrano w poniższej tabeli:
| kolokwialny kantoński | chiński standardowy | |
| konotacja |
bezpośredniość szybkość przekazu nieformalność pozytywny odbiór adresata autentyczność w mowie zależnej humor duma z przynależności do społeczności kantońskojęzycznej deprecjonowany przez dobrze wykształconych chińczyków |
formalność
dystans wyższy prestiż możliwość zrozumienia komunikatu przez niemal wszystkich Chińczyków (przy ewentualnej konieczności konwersji między systemami znaków: tradycyjnym <-> uproszczonym) |
Poniżej zebrano sytuacje (3), w których w piśmie używa się raczej kantońskiego / chińskiego standardowego (zgodnie z grotem strzałki).
| kolokwialny
kantoński |
< wiadomości (np.: mailowe) do kantońskojęzycznych przyjaciół zajęcia szkolne z literatury i historii Chin > < podpisy do rysunków satyrycznych > artykuły dotyczące spraw lokalnych, międzynarodowych, politycznych, ekonomicznych > < artykuły o aktorach, piosenkarzach, modzie beletrystyka w odcinkach > < powieści detektywistyczne < listy czytelników > < reklamy komiksy o tematyce kung fu > < przytaczane cytaty, wypowiedzi > <narracja, opisy >> podręczniki > utwory muzyczne: pop > < rap |
chiński standardowy |
Niemniej jednak należy mieć świadomość, że w jednym artykule, a nawet zdaniu można znaleźć konstrukcje hybrydowe – współistnienie morfemów należących do obydwu tych języków. Przykłady takiej sytuacji można znaleźć w artykułach: [MN17] i [MN26].
Warto zwrócić uwagę, że praktycznie w każdej sytuacji, w której w piśmie używa się zwykle kolokwialnego kantońskiego, można zastosować chiński standardowy, gdy tylko autor chce, aby przekaz był zrozumiałym dla chińskojęzycznych czytelników nieznających kantońskiego. Czynią tak m.in. pisarze lub autorzy artykułów w celu dotarcia do większej liczby odbiorców. Kantończyk, tworząc powieść, może napisać ją na 4 sposoby:
a) w całości w standardowym języku chińskim. Jeśli zrobi to, używając znaków tradycyjnych, to treść bez większego problemu zrozumieją również obywatele Tajwanu, choć większość z nich mówi zupełnie innym językiem (dialektem Min), którego forma pisemna jest hybrydą chińskich znaków i sylab zapisywanych literami łacińskimi.
Jeśli napisze ją, używając znaków uproszczonych, to treść stanie otworem dla Chińczyków z Singapuru i Chin kontynentalnych (o ile cenzura dopuści taką książkę do obiegu).
b) w całości w kolokwialnym kantońskim. Jeśli zrobi to, używając znaków tradycyjnych, to treść będzie w stanie zrozumieć ledwie kilka (-naście) milionów Kantończyków z Hong Kongu i emigrantów stamtąd pochodzących.
Jeśli napisze / wyda ją w piśmie uproszczonym – otworem staje Kanton (kilkadziesiąt milionów kantońsko-języcznych mieszkańców Chin kontynentalnych).
Choć w tym momencie 'zasięg' powieści – jeśli chodzi o potencjalną liczbę odbiorców – jest mniejszy, to jednak czytelnicy bardziej identyfikują się z autorem (chętniej po nią sięgną z pobudek (lokalno-) patriotycznych, a pisarz zyskuje swoisty literacki „szacun na dzielni”).
c) dialogi napisać w kolokwialnym kantoński (w tym języku się przecież w rzeczywistości mówi), natomiast część narracyjną w bardziej odpowiednim do tego celu standardowym języku chińskim. Zasięg pozostaje taki sam jak w „b”. Po taką powieść sięgną jedynie osoby kantońskojęzyczne – siłą rzeczy znające obydwa języki. Tu też jest oczywiście możliwość zapisania tekstu znakami uproszczonymi lub tradycyjnymi.
d) nie dbając o to, czy słowa pochodzą z kolokwialnego kantońskiego czy standardowego chińskiego. Powstaje wtedy twór, który purystów językowych razi pod względem „estetyki”, ale taki tekst można napisać w krótszym czasie – mając wprawę w pisaniu metodami graficznymi, wystarczy intuicyjnie wybierać znaki / słowa, które szybciej wprowadza się na komputerze (albo te, które w pierwszej kolejności przyjdą do głowy).
Ostatnie z podejść, podobnie jak w przypadku 'polskiej' korpomowy generuje lingwistyczny śmietnik – obrzydliwy zlepek słów z różnych języków / rejestrów w jednym zdaniu.
Zasada odpowiedniości stylu – nietypowe przypadki
#1 Prywatne zapiski Bruce'a Lee dotyczące opisywanej przezeń sztuki walki "Jeet Kune Do" zostały sporządzone w języku standardowym.(4)
#2 List pożegnalny największej – po Brusie Lee – ikony hongkońskiej pop-kultury – Leslie Cheung'a został napisany w stylu mieszanym. (Leczący się na depresję piosenkarz i aktor, po jego sporządzeniu, wyskoczył z okna wieżowca).
Poniżej oryginalna treść wiadomości wraz z angielskim tłumaczeniem:
「 Depression。多謝各位朋友，多謝麥列菲菲教授。呢一年來很辛苦，不能再忍受，多謝唐先生，多謝家人，多謝肥姐。我一生冇做壞事，為何這樣？」
Leslie
"Depression! Many thanks to all my friends. Many thanks to Professor Felice Lieh-Mak (Cheung's last psychiatrist). This year has been so tough. I can't stand it anymore. Many thanks to Mr. Tong. Many thanks to my family. Many thanks to Sister Fei. In my life I have done nothing bad. Why does it have to be like this?"
Na kantońskiej wikipedii (znaki tradycyjne) znajdujemy nieco inną wersję tej samej wiadomości:
「Depression，多謝各位朋友，多謝麥列菲菲教授。呢一年嚟好辛苦，再忍受唔到，多謝唐生，多謝屋企人，多謝肥肥。我一世冇做壞事，點會噉㗎？」
a jeszcze inną na mandaryńskiej (znaki uproszczone):
"Depression! 多谢各位朋友，多谢麦列菲菲教授。这一年来很辛苦，不能再忍受，多谢唐先生，多谢家人，多谢肥姐。我一生没做坏事，为何这样？"
Są to prawdopodobnie tłumaczenia oryginału będącego hybrydą języka standardowego i kolokwialnego kantońskiego.
#3 高雄 autor kolumn o charakterze satyrycznym m.in.: 《石狗公日記》(ang. "The diary of a pseudo-boss") oraz 《三蘇怪論》 (ang. "Sam Su's cynical talks"), choć artykuły pisał w kolokwialnym języku kantońskim, to w prywatnej korespondencji ze swoimi córkami posługiwał się jednak chińskim standardowym. (5)
Szczególnie nietypowa – pod względem lingwistycznym – sytuacja dotyczy kantońskojęzycznej sceny muzycznej, to już jednak temat na osobny artykuł.
Literatura uzupełniająca:
- Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog, 2000.
- Yip P.C., Don R. Chinese: A Comprehensive Grammar. London: Routledge, 2004.
- Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong; Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1988, Tom 17.
- Lee B. Tao of Jeet Kune Do – Expanded Edition; USA: Black Belt Books, 2014.
- Yau S.C. Cahiers de Linguistique – Asie Orientale, 2004, tom 33.
Zobacz również:
[MN1] Problematyka pisma ideograficznego (część 1)
[MN2] Problematyka pisma ideograficznego (część 2)
[MN3] Problematyka pisma ideograficznego (część 3)
[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego
[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第