standardowy język chiński

[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu

Godło Hong Kongu - specjalnego regionu administracyjnegoMandaryński – jako oficjalny język Chin właściwie do dziś jest normą językową, która nadal – dopiero się ustala. Według Mieczysława Künstlera, Chiny jako kraj choćby oficjalnie mówiący jednym językiem to raczej mrzonka niż realna perspektywa (1). Mandaryński jest formalnym pisemnym standardem dla całego chińskojęzycznego świata, jednak sam złożony jest z całej gamy rejestrów. W poniższej tabeli, na kilku przykładach, pokazano, że w zależności od sytuacji należy użyć innego wariantu leksemu, które różnią się między sobą nie tylko grafią i wymową, ale niekiedy również umiejscowieniem w składni, tworzonymi kolokacjami oraz np.: bardziej dynamicznym lub statycznym charakterem (2).

. .

(przyimek) do…, w kierunku…

(przyimek)

z… (jakiegoś miejsca), od… (jakiegoś czasu)

(spójnik)

_ i _,

z…

. wariant . . północny ogólnonarodowy południowy
rejestry

standardowego

języka

mandaryńskiego

dialektyczny .

. . .
slang

. . . .
kolokwialny

.

nieformalny

.
.
.
.
neutralny

.

.
formalny

.

.
klasyczny

.

.
. przestarzały

. . . .

Obserwowany ping-pong pomiędzy mandaryńskim a językiem standardowym w sposób nieunikniony prowadzi do pytania – a co z kantońskim?  Jaki obraz całości otrzymamy nałożywszy rejestry języka standardowego z tymi kolokwialnego kantońskiego

#1 Słowa typu "all purpose" tj. oralnopisemne 

Niektóre słowa choć mają typowo nieformalne – kolokwialne odpowiedniki, to jednak występują również w wariantach bardziej formalnych, które można z równym powodzeniem stosować zarówno w mowie jak i oficjalnym piśmiennictwie. Z polskiego punktu widzenia nie ma w tym nic szokującego, wręcz przeciwnie – to typowa sytuacja. Słowem 'ruszać się' możemy posłużyć się zarówno w mowie, jak i piśmie, podobnie jak chińskim 動. W języku polskim w jednym z kontekstów moglibyśmy użyć czasownika 'sprężać się', jednakże jego forma ortograficzna, pod względem stosowności, wymyka się rejestrowi neutralnemu, podobnie, lecz nie tak samo (喐 ≠ 'sprężać się') jest w przypadku kantońskiego .

rejestr > kolokwialny neutralny formalny
leksem

‘ruszać się’

wariant

używany w … ?

juk1

dunk6

dunk6

standardowym

chińskim

nie tak

tak

mówionym /

pisemnym

kantońskim

tak

tak

tak

#2 Klarowny podział między rejestrami: mówionym(i) a pisemnym(i).

Coverb (czyli ni to czasownik, ni to przyimek) ‘w, znajdować się w…’ funkcjonuje głównie w dwóch wartych uwagi wariantach używanym w mowie i 在 w piśmie. Por. [MN28].

rejestr >

kolokwialny

neutralny

formalny

leksem

‘w, znajdować się w…’

Wariant

używany w … ?

chełnk2

chaj2

dzoj6

standardowym

chińskim

nie

nie

tak

mówionym /

pisemnym

kantońskim

tak

tak

nie

#3 "Teleportacja rejestralna"

Powyższy termin nie jest stosowany przez językoznawców, istnieje jedynie w moim etnolekcie. Aby wyjaśnić, co się pod nim kryje posłużę się robiącym furorę w ostatnich latach słowem 'festiwal'. Niegdyś było to pojęcie odnoszące się m.in. do cieszących się największym prestiżem wydarzeń muzycznych, czy ogólnie kulturalnych (np. "Festiwal w Sopocie", "Festiwal filmowy w Cannes"), natomiast wszystkie mniej ważne imprezy tego typu nosiły miano koncertów, konkursów, przeglądów, pokazów, prezentacji. Obecnie jednak schodząc coraz niżej z poczuciem prestiżu wydarzenia, w pewnym momencie znów natrafiamy na 'festiwal', lecz tym razem 'serów, kiełbasy, jogurtów itp'. Innymi słowy 'festiwal' okupuje dwa otwory tunelu teleportacyjnego, pomiędzy którymi jest luka złożona z kilku rejestrów.

Podobną sytuację można zaobserwować w przypadku wielu słów występujących zarówno w kolokwialnym kantońskim jak i języku standardowym –  w wyniku nałożenia zakresów użycia otrzymujemy przykład "teleportacji rejestralnej". Jednym ze złożeń tego typu jest kantońskie 'wczoraj' 昨日.

Język kantoński, w porównaniu do innych chińskich 'dialektów' uchodzi za dość archaiczny m.in. ze względu na dużą liczbę semantycznych zabytków, jakie się w nim zachowały, pochodzących z minionych etapów rozwoju języka chińskiego. Jednym z takich słów jest czasownik 'patrzeć; czytać' 睇 taj2  (≡  hon3 kan4) występujący w najstarszych, archaicznych zabytkach z obszaru ówczesnego południa domeny chińskiej – terenów państwa Chu (1).  Wspomniane w poprzednim rozdziale przywiązanie Kantończyków do dziedzictwa dynastii Tang znajduje swoje odzwierciedlenie również w sferze językowej. Pobieżna znajomość języka japońskiego pozwala na dostrzeżenie licznych podobieństw semantycznych względem kantońskiego, zarówno jeśli chodzi o fonetykę (aczkolwiek akurat nie w prezentowanych poniżej przykładach), jak i ortografię. W obydwu językach znajdziemy chociażby morfem 食 (czasownik 'jeść' – przykład omawiany w jednym z poprzednich artykułów) czy wspomniane wcześniej złożenie 昨日 (dzok6 jad6; kinO). Zarówno w przypadku kantońskiego, jak i japońskiego, do którego zostało zaimportowane przez misjonarzy z Kraju Kwitnącej Wiśni w okresie (przed)tangowskim, 昨日 jest 'normalnym' słowem z rejestru neutralnego, którego mandaryński odpowiednik to 昨天. Jak wspomniano w kilku z ostatnich artykułów współczesny język standardowy jest oparty na dialekcie z okolic Pekinu, w którym w powszechnym użyciu funkcjonowało złożenie 昨天.  'Nowy' – standardowy język, jak pokazano w pierwszej tabeli, nadal czerpie z leksyki klasycznego języka – a to, co klasyczne uważane jest za bardziej godne, poważne, formalne, podobnie jest ze słowem 昨日.  Kuriozum opisanej sytuacji powstające, gdy spojrzymy na język kantoński całościowo ukazuje poniższa tabela. To samo pochodzenie złożenia 昨日 powoduje, że w kantońskim mówionym jest 'normalnym' – kolokwialnym słowem, a w standardowym chińskim kantońskim należy do rejestru formalnego. Mam nadzieję, że koślawa analogia do polskiego 'festiwalu' jest zauważalna (?).

rejestr > kolokwialny neutralny formalny

jeszcze bardziej

formalny ∼ klasyczny

leksem

‘wczoraj’

Wariant

używany w … ?

琴日

kam4 jad6 

昨日

dzok6 jad6

昨天

dzok6 tin1

dzok6 jad6

standardowym

chińskim

nie nie* tak tak
mówionym /

pisemnym

kantońskim

tak tak nie tak*

 


Jak widać postawienie ścisłej granicy między kantońskim pisemnym a standardowym pisemnym chińskim jest nie jest łatwe, czy wręcz możliwe. Kolokwialny kantoński używany jest w niezobowiązującej, spontanicznej rozmowie i bliższej relacji pomiędzy interlokutorami, im bardziej nieformalny kontekst, tym bardziej nieformalna staje się używana przez Kantończyków leksyka. To oznacza, że wzrost nieformalności pokrywa się ze wzrostem udziału kantońskich słów pojawiających się w mowie, które (po dokonaniu jej transkrypcji graficznej) czynią ją mniej podobną do leksyki standardowej chińszczyzny. Z drugiej strony formalny rejestr kantońskiego bardzo przypomina pod względem składni i słownictwa język standardowy chiński pisemny. Wzrost formalności społecznego kontekstu powoduje odpowiedni wzrost w liczbie leksykalnych jednostek chińskiego standardowego pojawiających się w wypowiedzi (ale oczywiście wymawianych po kantońsku). Innymi słowy kantoński w mowie, wraz ze wzrostem formalności, zbliża się do standardowego chińskiego, ale często nie jest w stanie tej granicy osiągnąć. (3)

Dlatego też, analizując chociażby przykłady z powyższych tabelek, widać, że mimo wszystko przepaść między językiem mówionym, a standardowy chińskim pisemny jest bardzo duża. Pisemny kantoński będący zapisem żywego języka używany jest w komunikatach skierowanych do ogółu społeczeństwa przygotowanych przez urzędy, organizacje handlowe oraz przez zwykłych ludzi w anonsach rządowych, komercyjnych reklamach, graffiti, gazetach, artykułach w czasopismach oraz w rysunkach satyrycznych. Jest preferowany przez osoby prywatne w ich osobistej korespondencji, protokołach sporządzanych przez policjantów przytaczających oświadczenia świadków. Przekazem może być historia w gazecie, odręcznie graffiti na ścianie budynku, znak reklamowy w wyraźnie widocznym miejscu. (3)

Uzyskane efekty (3) związany z użyciem jednego z dwóch języków pisemnych zebrano w poniższej tabeli:

kolokwialny kantoński chiński standardowy
konotacja

bezpośredniość

szybkość przekazu

nieformalność

pozytywny odbiór adresata

autentyczność w mowie zależnej

humor

duma z przynależności do społeczności kantońskojęzycznej

deprecjonowany przez dobrze wykształconych chińczyków

formalność

dystans

wyższy prestiż

możliwość zrozumienia komunikatu przez niemal wszystkich Chińczyków (przy ewentualnej konieczności konwersji między systemami znaków: tradycyjnym <-> uproszczonym)

Poniżej zebrano sytuacje (3), w których w piśmie używa się raczej kantońskiego / chińskiego standardowego (zgodnie z grotem strzałki).

kolokwialny

kantoński

< wiadomości (np.: mailowe) do kantońskojęzycznych przyjaciół

zajęcia szkolne z literatury i historii Chin >

< podpisy do rysunków satyrycznych >

artykuły dotyczące spraw lokalnych, międzynarodowych, politycznych, ekonomicznych >

< artykuły o aktorach, piosenkarzach, modzie

beletrystyka w odcinkach >

< powieści detektywistyczne

< listy czytelników >

< reklamy

komiksy o tematyce kung fu >

< przytaczane cytaty, wypowiedzi >

<narracja, opisy >>

podręczniki >

utwory muzyczne:

pop >

< rap

chiński standardowy

Niemniej jednak należy mieć świadomość, że w jednym artykule, a nawet zdaniu można znaleźć konstrukcje hybrydowe – współistnienie morfemów należących do obydwu tych języków. Przykłady takiej sytuacji można znaleźć w artykułach: [MN17] i [MN26].

Warto zwrócić uwagę, że praktycznie w każdej sytuacji, w której w piśmie używa się zwykle kolokwialnego kantońskiego, można zastosować chiński standardowy, gdy tylko autor chce, aby przekaz był zrozumiałym dla chińskojęzycznych czytelników nieznających kantońskiego. Czynią tak m.in. pisarze lub autorzy artykułów w celu dotarcia do większej liczby odbiorców. Kantończyk, tworząc powieść, może napisać ją na 4 sposoby:

a) w całości w standardowym języku chińskim. Jeśli zrobi to, używając znaków tradycyjnych, to treść bez większego problemu zrozumieją również obywatele Tajwanu, choć większość z nich mówi zupełnie innym językiem (dialektem Min), którego forma pisemna jest hybrydą chińskich znaków i sylab zapisywanych literami łacińskimi.
Jeśli napisze ją, używając znaków uproszczonych, to treść stanie otworem dla Chińczyków z Singapuru i Chin kontynentalnych (o ile cenzura dopuści taką książkę do obiegu).

b) w całości w kolokwialnym kantońskim. Jeśli zrobi to, używając znaków tradycyjnych, to treść będzie w stanie zrozumieć ledwie kilka (-naście) milionów Kantończyków z Hong Kongu i emigrantów stamtąd pochodzących.
Jeśli napisze / wyda ją w piśmie uproszczonym – otworem staje Kanton (kilkadziesiąt milionów kantońsko-języcznych mieszkańców Chin kontynentalnych).

Choć w tym momencie 'zasięg' powieści – jeśli chodzi o potencjalną liczbę odbiorców – jest mniejszy, to jednak czytelnicy bardziej identyfikują się z autorem (chętniej po nią sięgną z pobudek (lokalno-) patriotycznych, a pisarz zyskuje swoisty literacki „szacun na dzielni”).

c) dialogi napisać w kolokwialnym kantoński (w tym języku się przecież w rzeczywistości mówi), natomiast część narracyjną w bardziej odpowiednim do tego celu standardowym języku chińskim. Zasięg pozostaje taki sam jak w „b”. Po taką powieść sięgną jedynie osoby kantońskojęzyczne – siłą rzeczy znające obydwa języki. Tu też jest oczywiście możliwość zapisania tekstu znakami uproszczonymi lub tradycyjnymi.

d) nie dbając o to, czy słowa pochodzą z kolokwialnego kantońskiego czy standardowego chińskiego. Powstaje wtedy twór, który purystów językowych razi pod względem „estetyki”, ale taki tekst można napisać w krótszym czasie – mając wprawę w pisaniu metodami graficznymi, wystarczy intuicyjnie wybierać znaki / słowa, które szybciej wprowadza się na komputerze (albo te, które w pierwszej kolejności przyjdą do głowy).

Ostatnie z podejść, podobnie jak w przypadku 'polskiej' korpomowy generuje lingwistyczny śmietnik  – obrzydliwy zlepek słów z różnych języków / rejestrów w jednym zdaniu.


Zasada odpowiedniości stylu – nietypowe przypadki

#1 Prywatne zapiski Bruce'a Lee dotyczące opisywanej przezeń sztuki walki "Jeet Kune Do" zostały sporządzone w języku standardowym.(4)


#2 List pożegnalny największej – po Brusie Lee – ikony hongkońskiej pop-kultury – Leslie Cheung'a  został napisany w stylu mieszanym. (Leczący się na depresję piosenkarz i aktor, po jego sporządzeniu, wyskoczył z okna wieżowca).

Poniżej oryginalna treść wiadomości wraz z angielskim tłumaczeniem:

「 Depression。多謝各位朋友,多謝麥列菲菲教授。一年來很辛苦,能再忍受,多謝唐先生,多謝家人,多謝肥姐。我一生做壞事,為何這樣?」

Leslie

"Depression! Many thanks to all my friends. Many thanks to Professor Felice Lieh-Mak (Cheung's last psychiatrist). This year has been so tough. I can't stand it anymore. Many thanks to Mr. Tong. Many thanks to my family. Many thanks to Sister Fei. In my life I have done nothing bad. Why does it have to be like this?"

Na kantońskiej wikipedii (znaki tradycyjne) znajdujemy nieco inną wersję tej samej wiadomości:

「Depression,多謝各位朋友,多謝麥列菲菲教授。一年嚟好辛苦,再忍受唔到,多謝唐,多謝屋企人,多謝肥肥。我一世冇做壞事,噉㗎?」

a jeszcze inną na mandaryńskiej (znaki uproszczone):

"Depression! 多谢各位朋友,多谢麦列菲菲教授。一年来很辛苦,能再忍受,多谢唐先生,多谢家人,多谢肥姐。我做坏事,为何这样?"

Są to prawdopodobnie tłumaczenia oryginału będącego hybrydą języka standardowego i kolokwialnego kantońskiego.


#3 高雄 autor kolumn o charakterze satyrycznym m.in.: 《石狗公日記》(ang. "The diary of a pseudo-boss") oraz 《三蘇怪論》 (ang. "Sam Su's cynical talks"), choć artykuły pisał w kolokwialnym języku kantońskim, to w prywatnej korespondencji ze swoimi córkami posługiwał się jednak chińskim standardowym. (5)


Szczególnie nietypowa – pod względem lingwistycznym – sytuacja dotyczy kantońskojęzycznej sceny muzycznej, to już jednak temat na osobny artykuł.


Literatura uzupełniająca:

  1. Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog,  2000.
  2. Yip P.C., Don R. Chinese: A Comprehensive Grammar. London: Routledge, 2004.
  3. Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong; Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1988, Tom 17.
  4. Lee B. Tao of Jeet Kune Do – Expanded Edition; USA: Black Belt Books, 2014.
  5. Yau S.C. Cahiers de Linguistique – Asie Orientale, 2004, tom 33.

Zobacz również:

[MN1] Problematyka pisma ideograficznego (część 1)

[MN2] Problematyka pisma ideograficznego (część 2)

[MN3] Problematyka pisma ideograficznego (część 3)

[MN15] Ortograficzny chaos

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

[MN27] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 1)

[MN28] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 2)

[MN28] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 2)

mandaryński v kantoński 2Pierwszą część artykułu zamknęła pesymistyczna wzmianka dotycząca, w mojej ocenie, jedynie teoretycznej możliwości (na)uczenia się chińskiego w taki sposób, aby pisać w języku standardowym i wymawiać słowa go tworzące traktując je jak formalne odpowiedniki kolokwialnych słów, w tym przypadku, kantońskich. 

Jednak na przekór przedstawionej powyżej tezie, wyszedł Profesor Richard VanNess Simmons, który w swojej, przybliżającej turystom odwiedzającym Szanghaj lokalny język, książce – „Shanghainese – Dictionary & Phrasebook" (1), zastosował właśnie taką – uproszczoną (?) – metodologię. Autor w taki oto sposób przedstawia motywy i uzasadnia celowość swojego zabiegu:

"(…) When Shanghainese people write, they write in Standard Chinese, which uses Mandarin vocabulary and grammar. The purely colloquial nature of Shanghainese and its various differences from Mandarin mean that there are many words that are not found in Mandarin or Standard Chinese. Because Shanghainese is rarely written, there is no common conventional way to write the great majority of these exclusively Shanghainese words in Chinese characters".

Jest to jednak częściowo w opozycji z tym, co pisze dr Lance Eccles w znacznie ciekawszej publikacji (2) zbierającej 20 tekstów zapisanych zgodnie z ortografią języka szanghajskiego.

"Although Shanghai is seldom written down, there are traditional characters for many specifically Shanghai words, and we have tried to follow this tradition. However, for some words there is no character, and we have to improvise with a homonym".

Richard Simmons podważa jednak sens takiego działania, ze względu na zastałą sytuację obecną:

"While appriopriate and often etymologically correct characters can be identified to write such words, only a few expert linguist know them*. Most speakers of Shanghainese do not know them and would not recognize the meaning and pronunciation of such characters on the printed or written page".

Ignorancja rodowitych Szanghajczyków, objawiająca się zupełnym brakiem zainteresowania historią swojego języka, wydaje się wręcz szokująca, a potwierdzają to liczne filmiki, na których Chińczycy z jednej strony niby zachęcają do uczenia się ich lokalnej mowy, a z drugiej  bezradnie rozkładają ręce -"takim mnie Panie Boże stworzyłeś, takim mnie masz" – twierdząc, że języka szanghajskiego NIE DA SIĘ zapisać.

Nie powinno zatem dziwić, że Richard Simmons pisze co następuje:

"It is thus of no practical use to write Shanghainese with Chinese characters. And we do not do so in this volume instead we give Standard Mandarin Chinese glosses of the Shanghainese using [standard] Chinese characters".

Nawet jeśli umiejętność pisania w kolokwialnym języku szanghajskim nie jest czymś szczególnie praktycznym, to ze względu na to, że jest język przejściowy (ani północny, ani południowy) dostarcza wielu lingwistycznych podniet, które wynikają z tego, że to nie tylko "coś" pomiędzy mandaryńskim a kantońskim, lecz  'dialekt' pełen własnych "wynalazków" (więcej na ten temat napiszę w artykule "[MN34>] Porównanie wybranych aspektów języków: mandaryńskiego, kantońskiego, szanghajskiego i japońskiego").


Pisać jednym, mówić drugim

Jak wygląda takie"utylitarne" podejście do nauki języka szanghajskiego prezentowane przez Richard Simmonsa? Poniżej przykład:

"Nie spotkaliśmy się nigdy wcześniej". (1)

我们见过面。 [1]

ak33 lak44 m33 mak44 dzi33 gu44 mi22[2]

Nie trzeba być wcale lingwistycznym ekspertem* – wystarczy odrobina zainteresowania tematem, aby stwierdzić, że korelacja między grafią a fonią występuje jedynie w przypadku drugiej części zdania. Dwa pierwsze słowa, biorąc pod uwagę, jeśli nie etymologię, to przynajmniej zbieżność fonii, zapisalibyśmy w postaci zupełnie innych (lub dodatkowych) ideogramów:

"my"  我们 = ak33 lak44 ≡ 阿拉

"nie" (forma zaprzeczenia stosowana z partykułą  aspektową 过)    m33 mak44 ≡ 

Takie uproszczone podejście do nauki dialektów w praktyce zupełnie jednak zawodzi, poza wyjątkowymi sytuacjami, gdy szyk zdania (kolejność wyrazów) jest identyczny zarówno w przypadku kolokwialnego języka kantońskiego, jak i języka chińskiego standardowego (zdania z pierwszej części artykułu) czy szanghajskiego  i standardowego (powyższe zdanie).

Niezależne od tego czy kantoński i szanghajski nazwiemy dialektami czy językami ich relacja względem języka standardowego nie jest identyczna. O ile zdanie zapisane w języku standardowym można przeczytać po kantońsku (patrz [MN]27), o tyle umiejętność wokalnej reprodukcji słów zgodnie z lekcją  języka szanghajskiego występujących jedynie w języku standardowym, a nieużywanych w kolokwialnym (np.: 我们), u Szanghajczyków jest w fazie zaniku.


Czy mandaryński i kantoński są dialektami? – akt 1 – semantyka

Dla obywateli Chińskiej Republiki Ludowej oraz Tajwanu posługujących się w mowie standardowym chińskim (a nie dialektami mandaryńskiego, czy innymi językami chińskimi) sprawa jest oczywista. Jeśli osoba taka wypowiedziała właśnie w rejestrze neutralnym (więcej o rejestrach w kolejnym artykule – [MN29]) zdanie, w którym pojawił się czasownik / spójka 是 szy51 ‘być’*, to zapisując to 'słowo' na papierze użyje standardowego ideogramu . Jednak, jeśli analogiczne pod względem treści zdanie wypowie Kantończyk, to w mowie użyje słowa  chaj22, ale często zapisze (czytane na głos jako s-i22) i to jest różnica fundamentalna. Dla dziesięciu statystycznie najczęściej morfemów występujących w standardowym języku chińskim[3], które, ze względu na swoją uniwersalność, mogą być używane niemalże w całej rozciągłości rejestrów, przez rodzimego użytkownika Putonghua (standardowego języka mandaryńskiego) wszystkie mogą być użyte zarówno w mowie, jak i piśmie. Jednak Kantończyk w mowie (lub jej dosłownej transkrypcji w pisemnym kantońskim) w wielu wypadkach użyje innych „odpowiedników”.  Przypomnijmy, że Kantończyk poproszony o dosłowne przeczytanie na głos znaków / słów, które na papierze wyglądają tak samo zarówno w kantońskim, jak i mandaryńskim wymówi je zgodnie z lekcją swojego języka oraz w systemie tonalnym, który jest różny od tego, z jakim mamy do czynienia w standardowym chińskim mówionym powszechnie utożsamianym z mandaryńskim.

typowe/a znaczenie / funkcja

standardowy chiński

 

lekcja języka… kolokwialny kantoński lekcja języka kantońskiego
mandaryńskiego kantońskiego
partykuła do tworzenia dopełniacza / przydawek

de3 dik55

ge33
jeden

i55 jat55

jat55
być*

szy51 s-i22

chaj22
nie

bu51 bat55

m21
partykuła aspektu dokonanego/zmiany

le3 liu13

 +(//)

dzo35
człowiek

r(z)en35 jan21

jan21
ja

ło214 nko13

nko13
znajdować się w / part. aspektu progresywnego

dzaj51 dzoj22

+()

chaj35
mieć

joł214 jał13

jał13
on (ona, ono)

+

(/)

tcha55 tcha53

kchełj13

Podobne tabelki można stworzyć również dla innych 'dialektów'. Jeśli dysponujemy tekstem w chińskim standardowym, to aby otrzymać jego odpowiednik zapisany zgodnie z ortografią kolokwialnego kantońskiego nie wystarczy jednak prosta procedura"znajdź": > "zamień na" (lub vice versa). Nim wyjaśnię dlaczego tak jest, wpierw kilka informacji uzupełniających.

  1. O znakach w drugiej i piątej kolumnie, pozostawionych domyślnie w kolorze czarnym, (一,人,我,有) można powiedzieć, że ich zakres użycia co najmniej w 90% w języku standardowym lub mandaryńskim pokrywa się z tym w języku kantońskim.
  2. Znaczenie ideogramów z drugiej kolumny zapisanych kolorem fioletowym )orientacyjnie w co najmniej 90% (ale akurat w żadnym z tych przykładów nie w 100%!)  nie pokrywa się z tym w kolokwialnym języku kantońskim. Innymi słowy ich funkcję pełnią zamienniki w kolorze zielonym z kolumny piątej.  Dlaczego  nie w 100%? Albowiem również w kolokwialnym kantońskim występują słowa zbudowane z tych ideogramów (poniżej podaję jedynie po jednym przykładzie – jest ich znacznie więcej). Morfemy celowo pozostawiam zapisane czarną czcionką, ze względu na to, że tworzą one słowa, które należą do wspólnej puli słów używanych zarówno w języku standardowym, jak i kolokwialnym
    1. ale 目的 'cel'
    2. ale 尤其是 'zwłaszcza'
    3. ale 不過 'jednakże'
    4. ale 了解 'wyjaśniać'
    5. ale 實在 'w rzeczywistości, tak naprawdę'
    6. ale 其他 'inne'
    7. Warto wspomnieć, że istnieją również liczne kantońskie słowa niewystępujące w języku standardowym, lecz złożone z morfemów, które wcześniej zakwalifikowaliśmy do typowych znaków standardowych np.  是:
      1. 是但 'swobodnie, na luzie', któremu odpowiada złożenie należące do zbioru słownictwa wspólnego zarówno dla języka standardowego, jak i kolokwialnego – 隨便,
      2. jednakże, gdy morfemy ustawimy w odwrotnej kolejności, tj. 但otrzymamy standardowy spójnik 'ale', któremu, tym razem, zgodnie z tabelką, odpowiada kolokwialne .
  3. Sytuacja nie jest jednak w pełni symetryczna, albowiem ze znaków z piątej kolumny te cztery:   嘅 nie występują w żadnym słowie ze standardowego języka chińskiego, innymi słowy, ich użycie jest w 100% charakterystyczne dla kolokwialnego języka kantońskiego.
  4. Jednakże dwa pozostałe spotykane są, choć względnie rzadko (< 90% przypadków użycia) również w języku standardowym:
    1. np. w słowie 關係 'związek, powiązanie'
    2. służy wyrażeniu zdziwienia podobnie jak nasze 'hmm….' 唔...
  5. Na podstawie powyższych uwag można stwierdzić, że często morfemy z kolumny drugiej nie są 100%-owymi równoważnikami (i vice versa) tych z kolumny piątej, gdyż często jednemu morfemowi języka standardowego odpowiada kilka różnych w kolokwialnym kantońskim (i na odwrót), i tak:
    1. w standardowym pełni funkcję  partykuły aspektu dokonanego i zarazem (czasem jednocześnie) partykuły finalnej – stawianej na końcu zdania – podkreślającej zmianę. W kantońskim w pierwszym przypadku użyjemy ideogramu , a w drugim jedną z bogatego zestawu partykuł:  lub  lub 嚹 
    2. Odwrotną sytuację reprezentuje uniseksualny, pod względem użycia, morfem , któremu w języku standardowym odpowiadają trzy różne ideogramy:  'on',   'ona' i  'ono, to'.
    3. Najciekawszą sytuację mamy do czynienia jednak z morfemem 在,który w języku standardowym pełni dwie różne funkcje:
      1. przyimka / czasownika (ang. coverb) 'w, znajdować się w'  在_,użyciu temu odpowiada kantońskie 喺_.
      2. (prepozycyjne!)在_ jest jednocześnie partykułą aspektu progresywnego lub, według odmiennej interpretacji, oznacza, że czasownik, który za nią stoi wyraża czynność, która jest niedokonana np.: 流血 'wypływa / leci krew = krwawi'. Analogiczną funkcję pełni (występujący w języku standardowym przymiotnik o znaczeniu 'ciasny') ideogram _緊, który okupuje jednak pozycję tuż za czasownikiem ('lecieć, płynąć; postpozycja!), i jednocześnie przed dopełnieniem ('krew'), tj. 流血.

W ostatnim z przykładów zasygnalizowaliśmy bardzo istotne zagadnienie, jakim są różnice w szyku i składni pomiędzy językiem standardowym a kolokwialnym. Warto poświęcić temu 'zjawisku' nieco więcej miejsca.


Czy mandaryński i kantoński są dialektami? – akt 2 – składnia

Weźmy pod lupę proste zdanie w sposób reprezentatywny ukazujące różnice pomiędzy kolokwialnym językiem (dialektem?) kantońskim a standardowym chińskim pisemnym.

"On dał mi książkę".

佢俾咗本書我。

     ____[4]

kchełj13 bej35 dzo35 bun33 sju53 nko13.

     (chełj13)                            (szju53) (o13).[5]

dosł.: on da-ł 'wolumin' książki mi.

他給了我一本書。

_____书。

tcha53 kchap55 liu13 nko13 jad55 bun33 sju53.

tcha55 gej21 le4 ło21 i51 ben21 szu55.

dosł.: on da-ł mi jeden 'wolumin' książki.

Porównując obie wersje, można dostrzec pewne „odpowiedniki”,  Niemniej jednak różnice między nimi są znaczne.

  1. Kantońskie 佢, jak wspomniano już wcześniej, można tłumaczyć jako ‘on, ona, ono’, a więc cechuje się szerszym polem semantycznym, niż standardowe 他 ‘on’.
  2. Z kolei czasownik (coverb) ‘dawać”, choć pozornie jest analogiem , to jednak inaczej zachowuje się w składni, jako że wprowadza szyk: dopełnienie bliższe (co? > ‘książkę’) + dopełnienie dalsze (komu? > ‘mi’). Z kolei wymaga kolejności odwrotnego usytuowania dopełnień (‘mi książkę’). Ponadto obydwa morfemy różnią się polem semantycznym, oznacza również ‘płacić’ (zapożyczenie fonetyczne od angielskiego słowa "pay", ze względu na podobieństwo wymowy bej35 v [pej]); nie pełni ostatniej z wymienionych funkcji. Skoro pociągnęliśmy za tę nitkę, to już do końca rozprujmy utkany nicią pozornego podobieństwa sweter pisma ideograficznego, jednocześnie drutem zadając po raz kolejny kłam tezie, że 'dialekty' różnią się jedynie fonetyką. W zdaniu: "Ktoś ukradł mi samochód" (3) może (zamiast ogólnochińskiego' 被) pełnić funkcję  partykuły służącej do wprowadzenia strony biernej*.
    1. 我被*(人)偷了車子

      nko13 bej22 (jan21) tchał53 liu13 csie55 dz-i35.

      ło21 bej51 (ren35) tchoł55 le2 czsze55 dzy2.

    2. 俾*人偷咗架車。

      nko13 bej35 jan21 tchał53 dzo35 ga33 csie55.

    3. Obydwa zdania różnią się pewnymi detalami, jeśli chodzi o dopełnienie bliższe:
      1. w standardowym, słowo 'samochód' występuje w dłuższej formie (z przyrostkiem 子) jako 車子,
      2. w języku kolokwialnym, przed 'samochodem' stoi dodatkowo klasyfikator jednostkowy  架 ga33 (w standardowym, jeśli już, należałoby użyć innego klasyfikatora: 部  boł22 lub lełnk22, choć akurat w tym wypadku jest on zbędny),
      3. najciekawszy niuans dotyczy jednak koniecznej obecności  人 'człowieka' –  agensa (sprawcy działania) w zdaniu zapisanym / wypowiedzianym w języku kolokwialnym, o ile tożsamość tego "ktosia" jest nieznana. W języku mandaryńskim i standardowym można ten fragment pominąć otrzymując zarazem wersję, "ktoś ukradł mi samochód""ukradziono mi samochód". Różnica subtelna, ale to tylko jeden z bardzo wielu szczegółów, który różni omawiane dwa 'dialekty'.
  3. W obydwu wziętych pod lupę parach zdań  i można potraktować jako równoważniki transformujące poprzedzony czasownik w formę dokonaną (dawać > dać; kraść  > ukraść).
  4. Wracając jeszcze do pierwszej pary; marginalną różnicą jest konieczność umieszczenia liczebnika ‘jeden’ 一 przed klasyfikatorem 本w chińskim standardowym, podczas gdy w kantońskim się go zwykle pomija.



 Suplement

Jedyną znaną mi pozycją wydaną w języku polskim, w której można znaleźć jakiekolwiek informacje o języku kantońskim (poza tym, że taki tępiony przez radykalnych mandarynistów (po)twór istnieje) jest książka śp. Mieczysława Künstlera "Języki chińskie" (5). Choć publikacja liczy ponad 300 stron, w tekście nie znajdziemy choćby jednego ideogramu, albowiem jak pisze sam autor:

"[…] w pracy tej przyjęto zasadę programowego nieużywania notacji przykładów znakami pisma chińskiego. Wynika to przede wszystkim z chęci pokazania, że język i pismo to dwie zupełnie  różne sprawy niepotrzebnie ściśle ze sobą wiązane. […] Skoro jednak tak jest, staje się oczywiste, że jakoś trzeba podawane przykłady notować i to bez odwoływania się do tradycyjnej notacji pismem chińskim, które daje ten luksus, że w żadnym stopniu nie odnosi się do fonetyki. […] Jest oczywiste, że w pracy tak pomyślanej nie da się zastosować jednej tylko transkrypcji, chyba że chciałoby się wszystko z absolutną konsekwencją podawać w Międzynarodowej Transkrypcji Fonetycznej (IPA). […] trzeba też wziąć pod uwagę, że przerabianie wszystkich transkrypcji fonetycznych na jakąś jedną (co w końcu jest przecież wykonalne) ma tę wadę, że utrudnia wnikliwemu Czytelnikowi odwołanie się do dzieł  cytowanych. W tej sytuacji trzeba się było zdecydować na pewien świadomy chaos transkrypcyjny, mając jedynie nadzieję, że Czytelnik zechce uwierzyć, iż w tym szaleństwie jest metoda*. 

 

Moim zdaniem, to właśnie pismo jest najciekawszym elementem języków chińskich, a porównywanie zdań z różnych dialektów bez odwoływania się do ortograficznego zapisu w postaci ideogramów , pozbawia przykłady wielu smaczków.

Prof. Künstler poświęcił językowi kantońskiemu jedynie krótki rozdział (liczący 6 stron) i oraz kilkukrotnie wspomniał o nim w innych rozdziałach książce. Niestety ta "szaleńcza metoda*" powoduje, że łatwo o nieścisłości, które są następnie bezrefleksyjnie powielane, jak choćby w jednej z prac doktorskich, której fragment ze strony 173 przytaczam poniżej:

"Warto dodać, że Chińczycy często odwołują się do wizualizacji znaczenia dzięki zunifikowanemu pismu, które zazwyczaj ratuje komunikacyjny impas. Gdy rozmówcy nie są w stanie zrozumieć swojej mowy, bo używają odmiennych dialektów bądź rozmówcą jest obcokrajowiec, kreślą palcami w powietrzu odpowiednie znaki, których odczytanie również stanowi swoistą umiejętność wzrokowo-ruchową. Jednak nie zawsze jest to pomocne – zdanie:

„Jesteśmy Chińczykami” brzmi w ogólnonarodowym języku chińskim:

Women shi zhongguoren,

po kantońsku natomiast:

Ngutei hai tongjan.

Zdania te mają tylko jeden wspólny znak pisma [podkreślenie moje, w rzeczywistości mają "aż" dwa znaki wspólne 我 i 人 ]– jest nim ostatnia sylaba o znaczeniu „człowiek”. Chyba że autor miał na myśli zaimek osobowy 吾 'ja; my', który jednak ze względu na swoje stricte literackie użycie raczej nie jest zestawiany z typowo kolokwialnym sufiksem , chociaż internet zna przykłady tekstów, w których użyto właśnie ten, bardzo rzadko spotykany wariant  吾zaimka osobowego 'my'.

(Künstler 2000: 54)".

Wydaje mi się jednak, że ciekawym uzupełnieniem podręcznika byłoby pokazanie Czytelnikom ortograficznej wersji tego i kilku ciekawszych przykładów podanych przez Prof. Künstlera oraz ukazanie ich w transkrypcji fonetycznej wzbogaconej o oznaczenia tonów, co poniżej czynię (ograniczając się do zapisu w znakach tradycyjnych). 


"Jesteśmy Chińczykami"

我/吾哋係唐人。

nko13 / nk21 dej22 chaj22 tonk21 jan21.

們是中國

ło21 men4 szy51 dżung55 gło55 ren35.

'ja' 我+ sufiks do tworzenia zaimków osobowym w liczbie mnogiej > 'my' 我/吾哋   

'być; to…'   ≡ 

唐人 ≈ 中國人

*唐人 'Tongijczycy' – Chińczycy (głównie z południa, w tym obszarów kantońskojęzycznych) utożsamiający się z dziedzictwem kulturowym dynastii Tang

中國人 'Chińczycy' z Chin Kontynentalnych


"Wczoraj udałem się do Kantonu"

琴日去廣州。

nko13  kcham21 jad22 chełj33 głonk35 dzał53.

昨天上廣州

ło21 dzło35 tchien55 szank51 głank21 dżoł55 ćśju51.

'ja' 我 = 我

'wczoraj' 琴日 ≡ 昨天

'iść-do' 去 ≡ 上_去 do… iść

'Kanton' (miasto) 廣州 =  廣州


"Rób (na drutach) dalej swój sweter".

你織/嘅冷衫喇

nej13 dz-ik55 fAn53 nej13 ge33 lAnk55 sAm55 la55.

還是織你毛衣

ni21 chaj35 szy51 dży55 ni21 de4 mał35 i55 ba2.

'ty' 你 = 你

'robić na drutach' 織 =  織

sufiks 'z powrotem, wróć do…"  _返 /_ 番[6] ≈  還是 'nadal, ciągle, dalej'

你 'ty' + partykuła dzierżawcza > 'twój' 你 ≡ 你

'sweter' 冷衫 ≡ 毛衣

partykuła wyrażająca zachętę 'no, dalej'  喇 ≡ 


"Tamto małe dziecko jak tylko się uderzy, zaraz płacze".

細佬哥

go35 go33 saj33 loł35 go55 pchunk33 csan55 dzał22 chAm33.

小孩一碰就哭

na53 ge51 siał21 chaj35 i35 pąk53 dzioł51 kchu55.

'tamto' 個 ≡ 

'dziecko' 細佬哥 ≡ 小孩

一 'gdy tylko'

'uderzy się' 碰 = 碰

'partykuła stawiana za czasownikiem służąca wyrażeniu zranienia, kontuzji' 

'wtedy' 就 = 就

'płakać' 喊 ≡ 哭


"Ja pójdę wpierw…"

行先...

nko13 hAnk21 s-in53

先走...

ło21 sien55 dzoł214

'ja' 我  =  我

'iść, maszerować'  ≡ 

'wpierw' _先 ≡ 先_


"On prawie nie ma pieniędzy".

佢冇乜滞

kchełj13 moł13 cs-in21 mat55 dzaj22.

幾乎沒有

tcha55 dzi55 hu55 mej35 joł21 ćsien35.

'on'  ≡ 

'nie mieć'  冇 ≡ 沒有

'pieniądze' 錢 = 錢

'prawie nie; jeśli w ogóle' 乜滞 ≡ 幾乎 'prawie'



Rozwiązanie zagadki

Myślę, że powyższe zestawienie par zdań, pozwoli każdemu Czytelnikowi, w zgodzie z własnym sumieniem, odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule artykułu:

"Czy mandaryński i kantoński są dialektami?".

Odpowiedź, dla tych, którzy nie przeczytali uważnie tekstu 😉 zapisałem poniżej atramentem sympatycznym:

> "Nie, (a przynajmniej nie swoimi), ich relacja jest znacznie bardziej złożona" <


Dodatkowe wyjaśnienia:

[1] Zdania w 'dialekcie' szanghajskim przedstawiam wyłącznie w znakach uproszczonych, ze względu na to, że cały obszar, na którym dominują języki z grupy Wu, leży na terenie Chin kontynentalnych.

[2] Podobnie jak w przypadku mandaryńskiego i kantońskiego wszystkie słowa dialektu szanghajskiego są zapisane w 'mojej' transkrypcji fonetycznej.

[3] Wg badań statystycznych przeprowadzonych przez Profesora Jun Da.

[4] Zdania zaprezentowano w znakach tradycyjnych, poniżej wypisano tylko te ideogramy, których forma graficzna w systemie znaków uproszczonych jest inna. Dwie formy zapisu: standardowa i kolokwialna oraz dwa systemy pisma: tradycyjny i uproszczony powodują, że w ekstremalnych przypadkach jednemu morfemowi odpowiadają cztery różne ideogramy np;. , i .

[5] Język kantoński, podobnie jak i inne chińskie 'dialekty', jest językiem sylabicznym i w ramach tych podjednostek można mówić o występowaniu różnych wariantów wymowy. Obecność tego zjawiska jest związana z różnicą rejestrów, co sprawia, że im sytuacja jest bardziej nieformalna, tym udział odchyleń od wymowy formalnej się zwiększa. Zagadnieniu temu poświęcę fragment kolejnego artykułu – "[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu".

[6] Według moich obserwacji  ideogramu 返fAn53 częściej używa się w Hong Kongu, a homofonicznego    na kantońsko-języcznych obszarach Chin kontynentalnych.


Literatura uzupełniająca:

  1. Simmons R.V. Shanghainese-English / English-Shanghainese Ditionary & Phrasebook, Hippocrene Books Inc., New York, 2011.
  2. Eccles L. Shanghai Texts. MLS Macarthur Linguistic Studies No. 1, Western Sydney Univ., Macarthur (Australia). Language Acquisition Research Centre, 1997.
  3. 郑定欧潘小洛. 新编今日粤语. 北京 : 北京语言大学电子音像出版社, 2007.
  4. Yip P.C., Don R. Chinese: A Comprehensive Grammar. London : Routledge, 2004.
  5. Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog  2000.

Zobacz również:

[MN1] Problematyka pisma ideograficznego (część 1)

[MN2] Problematyka pisma ideograficznego (część 2)

[MN3] Problematyka pisma ideograficznego (część 3)

[MN15] Ortograficzny chaos

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

[MN27] Czy mandaryński i kantoński są dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 1)

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

三及第2Jądrem poprzedniego odcinka była następująca konstatacja: w XX w. język oparty na „mowie urzędników” (mandaryńskim) przekształcono w na wpół sztuczny język pisemny, który przejął literackie funkcje klasycznej chińszczyzny, stając się najbardziej powszechną i zarazem powoli oficjalną formą pisemną chińskiego we wszystkich regionach Chin, również tam, gdzie nigdy wcześniej nie posługiwano się w mowie mandaryńskim.

Jednak były i nadal pisemne formy języków kolokwialnych m.in. kantońskiego niebazujące na mandaryńskim. Ilustracja różnic między pisemnym mandaryńskim i kantońskim jest ukazana w XIX- wiecznym tekście napisanym w klasycznym języku chińskim oraz siedmiu dialektach reprezentujących pięć z wcześniej wymienionych grupy języków, w tym mandaryńskiej i kantońskiej (Yue)(1,2):

chiński klasyczny mandaryński kantoński

居處不莊非孝

事君不忠非孝

蒞官不敬非孝

朋友不信非孝

戰陣無勇非孝

平日在家裏住着若不端方穩重的就算不得孝

事奉君王若不誠寔盡心得也算不得孝

臨民作官若不小心愼重的也算不得孝

朋友若沒有信實的也算不得孝

出兵打仗若不能奮勇爭先的也算不得孝

坐立唔端正唔係孝

服事人君唔盡心唔係孝

做官唔謹愼唔係孝

朋友唔信實唔係孝

打仗唔出力唔係孝

‘Niegodnym jest poruszać się i zachowywać bez dostojeństwa, nie godzi się nielojalnie służyć swojemu władcy, niegodne jest beztroskie piastowanie publicznego stanowiska, niegodnym jest zachowywać się nieszczerze wobec przyjaciela, nie godzi się stchórzyć w czasie bitwy’.

(frazy dotyczące postępowaniu wbrew „nabożności synowskiej” 孝 (chin. klas. 非孝, mand. 算不得孝, kant. 唔係孝 – jednej z cnót konfucjańskich – świadomie zastąpiłem szerszym, bardziej ogólnym pojęciem „niegodnego” zachowania).

Bez wdawania się w głębszą analizę powyższego tekstu widać, że podobieństwo tych języków jest iluzoryczne. Warto jednak wspomnieć, że wersja w języku mandaryńskim jest raczej bardziej rozbudowanym omówieniem czy też komentarzem wersji w języku klasycznym, niż najprostszym możliwym tłumaczeniem; to raczej bardzo luźna interpretacja, stąd tak przeraźliwa długość względem ‘skondensowanego’ oryginału. To jednak dobrze pokazuje ‘skalę’ interpretacyjnych problemów, z jakimi zmaga się każdy czytelnik klasycznych tekstów. Niemniej jednak przedstawiony przykład oddaje tendencję, jeśli chodzi o długość tekstów tworzonych w tych trzech językach: mandaryński > kantoński > klasyczny. Czytelnik z pewnością dostrzeże leksykalne punkty wspólne (np.: 朋友 'przyjaciel') powyższych wersji, jednak obecność pojedynczych znanych słów z jednego 'dialektu' wcale nie gwarantuje zrozumienia tekstu napisanego w innym języku.


Stan przejściowy rewolucji językowej

Warto jeszcze raz podkreślić, że przed Rewolucją Kulturalną na terenach kantońskojęzycznych w piśmie posługiwano się chińskim klasycznym w sytuacjach bardziej oficjalnych i kolokwialnym kantońskim w mniej formalnej komunikacji. Wprowadzany nowy pisemny język – chiński standardowy, wymawiany na południu zgodnie z prawidłami lokalnych dialektów, był przez pewien czas nauczany równolegle z chińskim klasycznym. To spowodowało, że na tamtym obszarze, gdzie większość ludzi nie miała wcześniej styczności z językiem mandaryńskim, w piśmie posługiwano się hybrydą mandaryńskiego, klasycznego chińskiego ze sporadycznymi elementami kantońskiego. W połowie XX w. popularne były artykuły i opowiadania w stylu pisarskim zwanym 三及第. Jednak twory tego typu powstawały już znacznie wcześniej –  jeszcze w czasach panowania dynastii Qing 清朝 . Przykładem jest powieść pt.:《俗話傾談》 autorstwa 邵彬儒 opublikowana w 1871 r. Użyte w niej trzy różne style chińskiego wynikają nie tylko ze swoistego bałaganiarstwa [1], ale miały również na celu zróżnicowanie rejestrów. Zdania / fragmenty w chińskim klasycznym nadawały ton formalny, w standardowym pisemnym chińskim – neutralny, kantoński z kolei służył do wprowadzenia wrażenia potoczności, lokalnej mowy oraz slangu.

Z kolei poniżej zamieściłem fragment tekstu z egzemplarza gazety wydanej w 1947 r. (3, 4, 5):

後生之後, 望見亞麗娥, 就好有禮鞠一個躬, 然後尊呼麗娥一聲小姐, 就: "關麗娥小姐呢?" 麗娥答之: "我就係嘞!" 亞個後生聞言, 即從個袋一封信出來, 對麗娥: "我頭嘅司理有封信關小姐你!" 言已, 雙手將信遞上, 然後又行一個鞠躬禮方才告退. 當亞後 生遞亞封信上來時,麗娥已一眼就[]倒亞亞華字跡來, 心立即有 如火船開行時的機器, 信亞隻手亦自自然然震顫, 但因為心急想信, 暇再多加思索, 即刻用手拆開封信, 亞封信被拆開之後, 信內露出則 為一般商場慣用之紅線間行信紙, 證明亞封信乃亞華所發者無疑. 麗娥再跟手翻開信, 則第一個觸于眼廉者乃為一個"親"字, 繼觸于眼廉者, 則為一 個"愛"字, 麗娥一睇左呢個字, 當掩羞沉思, 神態如痴, 又悲又喜. 悲者, 乃因自己當年貪圖富貴, 誤嫁表哥. 喜者, 乃喜華哥餘情未斷, 舊情猶在, 不以已曾事過人為念.

(Fragmenty, które nie są oznaczone żadnym kolorem są zrozumiałe (ale tylko na piśmie!) zarówno przez użytkownika języka kantońskiego jak i mandaryńskiego, chociaż niektóre konstrukcje znacznie częściej występują w języku mandaryńskim (różnica leksykalna; np. zamiast stricte kantońskiego ), a inne w kolokwialnym kantońskim ( natomiast użycie  jest bardziej charakterystyczne dla kantońskiego, w mandaryńskim częściej w takim kontekście występuje) choć są spotykane w obu. Takich sytuacji w powyższym tekście można wskazać znacznie więcej. Wytycznie ścisłej granicy (na papierze!) pomiędzy kantońskim i mandaryński nie zawsze jest możliwe i celowe.


Ruch promujący powstawanie literatury pisanej w dialektach (方言文學運動)

W latach 1947 – 49 lewicowi intelektualiści z Hong Kongu stanęli na czele ruchu promującego używanie – jako narzędzia propagandowego dla rewolucji – tekstów pisanych w dialektach, a więc w językach, którymi ludzie posługują się w mowie w życiu codziennym.  Chociaż działanie to nie odbiło się zbyt szerokim echem, jednak zaowocowało powstaniem tekstów w 'czystym' dialekcie kantońskim tj. bez wtrętów z języka mandaryńskiego czy klasycznego chińskiego. Przytoczony niżej fragment artykułu, obrazującego refleksje i rozterki 華嘉'a – czołowego przedstawiciela wspomnianego ruchu – dość wiernie oddaje ówczesny język kolokwialny Kantończyków (6).

(Na marginesie; jak wielokrotnie  historia pokazała, "rewolucja [prędzej czy później] zjada własne dzieci". 1 października 1949 r. proklamowano powstanie Chińskiej Republiki Ludowej, której aparat przez lata walczył (i walczy nadal) o wyrugowanie dialektów z użycia, co oficjalnie ma zwiększyć stopień spoistości społeczeństwa, usprawnić zarządzanie państwem, a przy okazji wzmocnić kontrolę nad przepływem informacji.)

"寫乜嘢好呢?

O czym tak właściwie pisać?

呢一排, 報紙副刊雜誌上, 都少見方言文藝作品發表, 因此, 少不免就有人會樣覺得: 方言文藝呢味嘢, 講就得, 實行起來就唔係幾得.

Ostatnimi czasy, przeglądając czasopisma i dodatki do gazet, bardzo rzadko natrafiam na opublikowane teksty napisane w dialektach. To prowadzi do sytuacji, w której ludzie będą myśleć w następujący sposób: można mówić o dialektach, ale właściwie nie wypada w nich pisać.

而家趁大公報"方言文學"兩週刊要出版, 我想就個問題講幾句, 講得對, 請大家指教.

Chciałbym teraz, korzystając z okazji, jaką daje publikowana co dwa tygodnie kolumna – "Dialektyczna literatura" w 大公報 [nazwa gazety], poruszyć w kilku zdaniach tę kwestię. Jeśli napiszę coś, co nie jest poprawne, proszę czytelników o stosowną informację.

近來少見廣東話 (或者其他話) 寫文章發表事實, 不過呢件嘢講起有兩個原因:

Faktem jest, że ostatnio rzadko widuję artykuły napisane w języku kantońskim (lub innych dialektach), jednakże są dwa powody tego, o czym napomknąłem:

一個以為寫方言文藝就要寫龍舟木魚, 即係話要用廣州民間 形式來寫至得;

pierwszy wynika z błędnego przekonania, że chcąc tworzyć literaturę dialektyczną, trzeba pisać pioseneczki w stylu 龍舟 (dosł. smocze łodzie) czy 木魚 (dosł. drewniane ryby), innymi słowy, że literatura dialektyczna służy wyłącznie do pisania kantońskich form literackich o charakterze ludycznym.

 另一個以前喜歡寫方言文藝人, 都有知寫乜嘢好.

Innym powodem jest to, że ci, którzy niegdyś lubili tworzyć literaturę dialektyczną, też już trochę nie wiedzą, o czym tak właściwe w ten sposób [można / wypada] pisać.

兩個原則確使寫方言文藝人頭痛, 就算我自己, 都曾經為呢件嘢左好耐, 想來想去都想通, 想通就寫出, 寫出又有得發表呢?

Te dwie kwestie, tych, których zabierają się za literaturę dialektyczną przyprawiają o ból głowy. Z resztą i ja sam już wcześniej myślałem o tej sprawie przez bardzo długi czas, łamiąc sobie nad tym głowę zastanawiałem się bez większego przekonania. Bez przekonania nie da się niczego napisać, a skoro niczego się nie napisze, to jakże można cokolwiek opublikować? [Błędne koło]

華嘉

一九四九三月九日

(9.3.1949)


Pytania retoryczne (?)

Rozterki 華嘉'a tylko pozornie wydają się przesadzone. Nie będzie to w pełni równoległy przykład, ale spójrzmy na artykuł, w którym Karol zaprezentował napisane przez siebie opowiadanie w gwarze wielkopolskiej. Problem jest podobny – o czym można w taki sposób pisać? Czy da się w takiej formie opublikować tylko opowiadanie, czy też całą powieść? W przypadku powieści należałoby ograniczyć się do użycia dialektu wielkopolskiego tylko w dialogach część narracyjną pisząc we wzorcowym języku polskim czy też można zaszaleć, tak jak to uczynił Karol, i w obydwu posłużyć się dialektem? Kolejnym ważnym pytaniem jest do / dla kogo (odbiorca – target) można tak pisać? Czy na pewno taka forma jest właściwa (czy wypada?) w korespondencji z profesorem polonistyki specjalizującym się w gwarze wielkopolskiej? Czy można w takiej formie publikować w prasie artykuły na tematy "poważne"?

Na te i inne pytania… nie odpowiem, jeśli chodzi o gwarę wielkopolską, ale w kolejnych artykułach będę stopniowo szkicował odpowiedź dla niezwykłego – pod względem mnogości rejestrów – zjawiska, jakim jest język kantoński.

Na pytanie 華嘉'a 40 lat później odpowiedzi dostarczył  陳慶佳 (tworzący pod pseudonimem 阿寬), wydając jedną z pierwszych powieści 小男人周記 (ang. "Diary Of The Little Man") napisanych w całości w ' dialekcie' kantońskim, mogłaby brzmieć ona – "o życiu". Wkrótce ukazała się kolejna część książki, na jej podstawie powstało popularne słuchowisko radiowe oraz dwa filmy (小男人周記 i 小男人周記2).


μ ruch społeczny internautów z Hong Kongu

Nadtonem tego przełomowego wydarzenia są współcześnie powstające powieści (wszystkie dostępne legalnie on-line, a mimo tego wydania książkowe są bestsellerami) pisane przez generację młodych pisarzy (niemal wyłącznie mężczyzn! – co może dziwić ze względu na duże stężenie miłosnej tematyki w tego typu twórczości) (薛可正 《男人唔可以窮》 – powieść już doczekała się ekranizacji,  《男人唔可以窮 貳》, 栢原太賀 《後香港小男人網上日記》,  八輩子的約定 《我老母話我有未婚妻》, 《一個旅程, 俾個港女搞到玩得唔係咁開心》 , 孔明  《要生存 先要殺死自己》, 張飛人 《我將一位宅女變成女神,然後再將自己變成佢隻兵》; 賈子 《七不思議食女事件》  i jednej z nielicznych w tym gronie kobiet – Debbie Cheung 《一個甜故》 , które pierwotnie ukazywały się we fragmentach na popularnym w Hong Kongu forum 香港高登, a następnie – choć tylko niektóre z nich – w całości na portalu 紙言 [sikoto] – (ideogramy w nazwie czytane zgodnie z lekcją języka japońskiego).

W jednym z kolejnych artykułów pobieżnie omówię budowę – jeśli chodzi o zróżnicowanie rejestrów kilku fragmentów różnych wariantów powieści (chodzi tu głownie o relację języka użytego w dialogach do tego stosowanego w narracji). Oczywiście zagadnienie wiąże się z zastosowaniem w jednych partiach tekstu kolokwialnego języka kantońskiego, a standardowego języka chińskiego w innych. Do tego ciekawego, z lingwistycznego punktu widzenia dualistycznego zjawiska, które można by – poprzez analogię – roboczo nazwać 及第 wrócę w odpowiednim czasie, chociaż przykład takiej "bałaganiarskiej" formy wypowiedzi przytoczyłem już w jednym z wcześniejszych artykułów.


Współczesny język kantoński

Nim przejdę do ukazania zasadniczych różnic pomiędzy językiem kantońskim i standardowym językiem chińskim (będzie to tematem przewodnim dwóch kolejnych artykułów z tego cyklu), rzut oka na sytuację obecną.

Chiński – kantoński to język, którym posługuje się 70-100 mln ludzi, głownie w południowo- wschodnich Chinach (prowincje Guang Dong 廣東 i Guang Xi 廣西 oraz w Specjalnych Regionach Administracyjnych – Hong Kong’u 香港 i Macau 澳門), a także w Malezji, Singapurze, Europie (głównie w Wielkiej Brytanii), Australii, Fidżi i Północnej Ameryce. Jest drugim pod względem liczby użytkowników i prestiżu językiem należącym do rozległej rodziny języków chińskich. Do dziś pełni funkcję lingua franca wśród chińskiej diaspory. (7, 8, 9)

Współczesny kantoński jest ciekawym połączeniem sięgającej tysiące lat wstecz tradycji z nowoczesnością. Z jednej strony zachował znacznie więcej śladów starożytnych korzeni, niż większość innych, używanych do dzisiaj, języków chińskich, z drugiej jednak, pomimo tak silnego przywiązania do tradycji, Kantończycy chętnie adoptują terminy obcojęzyczne szczególnie pochodzące z angielskiego, po czym adaptują je na potrzeby własnego języka. Znaczny wpływ ma również hongkońska kinematografia generująca wiele slangowych wyrażeń, które wprowadzane do mowy ewoluują, po czym gwałtownie zostają zarzucone na rzecz nowszych, modnych terminów. W wyniku tych procesów kantoński jest językiem niezwykle żywym, bogatym i różnorodnym. (8)

Pomimo dominującej pozycji mandaryńskiego rola kantońskiego wcale nie maleje, lecz jako język biznesu i hongkońskiej popkultury stale cieszy się wysokim prestiżem. Jest to również rezultatem nieustannego ekonomicznego rozwoju przybrzeżnych rejonów z wiodącą rolą prowincji Guang Dong. Wielu chińskich studentów, dla których jest to język obcy, podejmuje naukę kantońskiego, aby w przyszłości móc skutecznie prowadzić interesy w Hong Kongu i Kantonie (Guang Zhou). (9, 10)

Na obszarach kantońskojęzycznych mieszkańcy Hong Kongu i Macau oficjalnie posługują się kantońskim [2] w mowie i używając znaków tradycyjnych [3] standardowym chińskim w piśmie, a w sytuacjach nieoficjalnych pisemnym kantońskim [4]. Natomiast w prowincjach Guang Dong i Guang Xi mówią oficjalnie po mandaryńsku (tj. Putonghua – czyli standardowym chińskim mówionym [5]) oraz nieoficjalnie i praktycznie po kantońsku, natomiast w piśmie posługują się znakami uproszczonymi [6]standardowym chińskim oraz nieoficjalnie pisemnym kantońskim.

Transkrypcja (orto)graficzna języka mówionego – Putonghua bardzo przypomina współczesny standardowy chiński pisemny. Zatem "to, co się  pisze, jest tym, co się mówi" i na odwrót, co czyni język ten prostszym w nauce. Jednak tego typu zbieżność nie dotyczy kantońskiego. Patrząc w ten sposób, można by stwierdzić, że kantoński jest językiem o olbrzymiej różnorodności wyrażeń, a to z tego względu, że silniejszy nacisk jest kładziony na skuteczne porozumiewanie się, niż na ścisłe stosowanie gramatycznych zasad.

Z jednej strony kantoński, podobnie jak i inne języki chińskie, sprawia wrażenie bardzo prostego pod względem gramatyki – czasowniki mają tylko jedną formę, nie odmieniają się przez czasy, liczby czy rodzaje, brak tutaj przypadków, rodzajów gramatycznych, nie ma konieczności uzgadniania liczb, rodzajów itd., łączniki wyrazów (przyimki, spójniki) bardzo rzadko występują.

Z drugiej jednak możliwość poprawnego zrozumienia czy skonstruowania wypowiedzi jest determinowane właściwą, ściśle określoną pozycją wyrazów (czy raczej morfemów) w zdaniu. Wyliczanie jakichkolwiek elementów wymaga wcześniejszego sprecyzowania, do której z kilkuset różnych klas dany obiekt, w tym kontekście, należy. Ponadto w przeciwieństwie do języków europejskich, w kantońskim niemal każda sylaba niesie w sobie cały pęk znaczeń, a to które z nich się „ujawnia” często zależy od sąsiedztwa pozostałych elementów wypowiedzi (2). Rozbudowany system fonetyczny oraz niezwykle złożona grafia dopełniają obraz tego języka. Niesamowite wydaje się również zjawisko polegające na tym, że język którym się mówi i ten, którym się formalnie pisze mają ze sobą niewiele wspólnego (nie mam tu na myśli slangu, lecz "normalny" język codziennego użytku) , co więcej Kantończycy często czytając na głos dokonują szybkiej parafrazy [7] tego, co jest napisane na język mówiony, którym przekazaliby tę samą informację w rozmowie, de facto ignorując język pisany (8), ale więcej o tym w kolejnych dwóch odcinkach. ([MN27] i [MN28]).


[1] Używany termin 三及第文體 – stanowiący zbiorczą nazwę dla współcześnie powstających "bałaganiarskich tekstów" będących swoistą mieszanką słownictwa i składni charakterystycznych dla kantońskiego, standardowego języka chińskiego, klasycznej chińszczyzny oraz zapożyczeń głównie z języka angielskiego ma nacechowanie pejoratywne. Sarkastyczny wydźwięk tego słowa 三及第 dobrze oddaje użycie go jako określenia na nieumiejętnie ugotowany ryż (三及第飯)tj. złożony z trzech 三 warstw: górnej – niedogotowanej, dolnej – przypalonej i  trzeciej pomiędzy nimi – jedynej nadającej się do spożycia (12).

三及第文體 będzie również jednym z głównych tematów artykułu "[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu".

[2] ang. Spoken Cantonese

[3] ang. Traditional Chinese

[4] ang. Written Cantonese

[5] ang. Standard Spoken Chinese

[6] ang. Simplified Chinese

[7] ang. diglossic paraphrasing


Literatura:

  1. Williams, S.W., et al.A Syllabic Dictionary of the Chinese Language Arranged According to the Wu-Fang Yüan Yin [五方元音] and Alphabetically Rearranged According to the Romanization of Sir Thomas F. Wade, Tongzhou 通州: North China Union College, 1874.
  2. Chan T. Orthographic Change: Yue (Cantonese) Chinese Dialect Characters in The Nineteenth and Twentieth Centuries. Ohio : The Ohio State University, 2001.
  3. 晚香芳華虛度, 香港,紅綠,一九四七年十月八日(8.10.1947).
  4. Snow D. Written Cantonese and the rise of written vernaculars, (handouts), Nanjing University
  5. Snow D. Written Cantonese and Implications for Hong Kong, (handout, presentation), Nanjing University
  6. 華嘉寫乜嘢好呢?,香港, 大公報,一九四九三月九日(9.3.1949).
  7. Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa : Wydawnictwo akademickie Dialog , 2000.
  8. Baker H., Ho P.K. Teach Yourself Cantonese. London : Hodder Education, 2006.
  9. Matthews S., Yip V. Cantonese: A Comprehensive Grammar. London and New York : Routledge, 1994.
  10. 郑定欧潘小洛. 新编今日粤语. 北京 : 北京语言大学电子音像出版社, 2007.
  11. Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong, Cahiers de linguistique – Asie orientale.,1988, tom 17.
  12. Yau S.C. Cahiers de Linguistique – Asie Orientale, 2004, tom 33.

Zobacz również:

[MN1] Problematyka pisma ideograficznego (część 1)

[MN2] Problematyka pisma ideograficznego (część 2)

[MN3] Problematyka pisma ideograficznego (część 3)

[MN15] Ortograficzny chaos

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

ChRLOdmiany, typy, rodzaje i standardy języków chińskich

Już przy pierwszym spotkaniu z językiem chińskim warto uzmysłowić sobie, co tak właściwie kryje się pod tym ogólnym terminem, albowiem wbrew obiegowej opinii chiński ≠ mandaryński. Szczególne istotne jest ukazanie relacji między językiem mówionym a językiem pisanym. Prowadzona w poniższym cyklu artykułów dyskusja ma na celu zarysowanie "problemu", jakim jest bogactwo rejestrów języka mówionego nierozdarcie związana z dodatkowym parametrem – dialektycznością oraz różnorodność form pisemnych, z których każda może ponadto występować w dwóch systemach (orto)graficznych.

Jeśli kiedykolwiek chwila nudy pchnie w objęcia języka chińskiego, warto wpierw określić sobie cel działania i, przynajmniej spróbować, odpowiedzieć na pytanie: "do czego, tak właściwie, ma on posłużyć w przyszłości"? Racjonalny wybór wąskiego wycinka z bardzo rozległego zjawiska, jakim jest język chiński, pozwoli bowiem zaoszczędzić wiele czasu marnowanego chociażby na błądzeniu między wzajemnie przenikającymi się rejestrami (slangiem, mieszaniem kodów[1], nieformalnym, neutralnym, formalnym, do tego w wariancie bardziej północno- lub południowo-chińskim) i systemami pisma (tradycyjnym, uproszczonym). Wstępna analiza może również pomóc podjąć fundamentalną decyzję – czy w ogóle nie zrezygnować z uczenia się systemu graficznego i ograniczyć się tylko do języka mówionego lub na odwrót – skupić się na treningu formy graficznej, a może jedynie na rozumieniu tekstu pisanego. W tym i kilku kolejnych artykułach pokażę, że pismo i mowa mogą, czy wręcz muszą być traktowane oddzielnie. Zjawiska te, zgodnie z moimi zainteresowaniami, przedstawię głównie z pozycji kantońskiego, choć tak na prawdę wiele z nich dotyka również innych języków chińskich i ich dialektów.


Geneza powstania języka chińskiego standardowego

W Chinach od zawsze istniał i dalej istnieje podział na język pisany i język mówiony (który też można zapisać). Zrozumienie obecnego stanu rzeczy wymaga cofnięcia się aż do roku 1279, w którym to, wraz ze wstąpieniem na tron dynastii mongolskiej, stolica cesarstwa po raz pierwszy znalazła się na północy imperium – w Pekinie. Fakt ten zdecydował o wyższości kolokwialnego języka stolicy, a także jej okolic nad innymi dialektami. Była to nie tylko mowa miejscowej ludności, ale również urzędników, którzy właśnie w Pekinie zdawali najwyższej rangi egzaminy mandaryńskie, po czym rozjeżdżali się po całym cesarstwie. Język ten stał się z czasem również medium teatru, powieści i opowieści rozpowszechnianych przez ulicznych gawędziarzy. Nie powinno zatem dziwić, że to właśnie „mowa urzędnicza” stała się w XX w. podstawą współczesnego chińskiego standardowego. (1)

Tymczasem dopóki trwało cesarstwo chińskie, panował stan dwoistości językowej. Językiem oficjalnym, tj. urzędowym i zarazem oficjalnie uznawanej literatury, był klasyczny język chiński 文言, będący kontynuacją języka archaicznego z czasów dynastii Han. (1) Chiński klasyczny – język pisemny niemający odpowiednika w mowie – był zarazem niekwestionowanym, prestiżowym standardem literackim aż do lat 20-tych XX w. w związku z czym większa część nie tylko starożytnej, ale również tej, którą w Europie nazwalibyśmy piękną, chińskiej literatury została zapisana przy jego użyciu. Z powodu swojego skomplikowania, zarówno jeśli chodzi o czytanie jak i pisanie, tylko znakomicie wykształceni obywatele byli w stanie się nim sprawnie posługiwać, podczas gdy większość społeczeństwa nie potrafiła w nim ani pisać, ani czytać.

Jednocześnie mówiono na co dzień językiem kolokwialnym i coraz częściej przy jego użyciu powstawała literatura, oficjalnie nieuznawana, lecz czytana i lubiana. Język, w którym ją tworzono nazwano 白話 (‘biała / zrozumiała mowa’). (1)

Gramatyka klasycznego języka chińskiego nie ulegała żadnym istotnym przemianom, inaczej jednak było ze słownictwem, które należało dostosowywać do wymogów współczesności. Chińczycy, nie zdając sobie sprawy ze zmian w obszarze fonetyki i postępując zgodnie z wielowiekową tradycją, czytali znaki pisma tak, jak się je aktualnie na danym terenie wymawiało w języku kolokwialnym. Zachodzące od czasów starożytnych poważne zmiany fonetyczne (stopniowe zmniejszanie ilości wygłosów i nagłosów powodujących, że sylaby dawniej brzmiące odmiennie stały się homofonami) dotykające słownictwa kolokwialnego powodowały, że coraz więcej słów musiało przybrać formy polisylabiczne, aby stać się odróżnialnymi od innych leksemów. Monosylabiczne słownictwo klasycznego języka chińskiego, czytane zgodnie z zasadami ówczesnej fonetyki, sprawiało, że tekst stawał się w dużej części po prostu niezrozumiały. To doprowadziło do sytuacji, w której pod koniec XIX wieku tekst klasyczny nie nadawał się już do recytacji czy odczytywania na głos, lecz był przeznaczony jedynie do cichego czytania. Ponadto ówczesne maniery niejako nakazujące piszącemu ukazanie swojego kunsztu i dogłębnej znajomości dzieł dawnych znakomitości sprawiły, że nowo powstająca literatura klasyczna stała się często niezrozumiała, nawet dla wysoko wykształconych Chińczyków, już w momencie jej wydania. (1)


Języki kolokwialne[2] 『話』

Języki chińskie – mówione dzieli się zwykle na 7 grup. Posługując się geograficznym kryterium, kierując się z północy na południe są to:

  • Mandaryńskie 官,
  • Wu 吳,
  • Gan 贛,
  • Xiang 湘,
  • Min 閩,
  • Hakka 客家
  • Yue 粵 (1; 5).

Dla przykładu: językami tej ostatniej – 粵語 (z których najważniejszym jest kantoński 廣東話 utożsamiany zwykle z dwoma najbardziej prestiżowymi odmianami: standardowym językiem stolicy prowincji Guang Dong – Guang Zhou – 廣州話 oraz mową specjalnego regionu administracyjnego – Hong Kongu – 香港話) według rozmaitych szacunków posługuje się 56 – 72 milionów użytkowników (jako pierwszym językiem) na całym świecie (1; 2; 5). Ocenia się, że w samych Chinach rodzimi użytkownicy stanowią ok. 5% populacji (1; 5). Dla porównania językami mandaryńskimi posługuje się w mowie 867 milionów osób w Chinach (70% populacji (1)) oraz w sumie 874 milionów na całym świecie (5). Mandaryński, do którego należą Putonghua 普通話 (w Chinach kontynentalnych bazujący na dialekcie stolicy – Pekinu ) i Guoyu 國語 (na Tajwanie) jest traktowany jako standardowa forma chińskiego mówionego, na której oparta jest również standardowa forma pisemna (tzw. standardowy chiński pisemny).

Liczby liczbami, aczkolwiek warto mieć na uwadze, że nasze europejskie spojrzenie nieco tu zawodzi, albowiem znajomość więcej niż jednego języka chińskiego nie jest czymś niezwykłym. Skoro ojciec i matka pochodzą z innych części Chin i przeto mówią różnymi językami (kolokwialnymi), na podwórku mówi się w lokalnym dialekcie, a w szkole w języku mandaryńskim, to właściwie jakim językiem posługuje się modelowy, dorastający obywatel? Konieczność wyboru jednego akceptowanego przez ankietera, znacznie upraszcza / zamazuje tę niejednoznaczną sytuację.


 Odmiany chińskiego pisemnego 『文』

Chiński pisemny jest dzielony zwykle na dwie grupy: wspomniany już wcześniej klasyczny 文言文 i oraz kolokwialny 白話文. Należy jednak ‘białą mowę’ 白話 utożsamiać, ze zbiorczym terminem obejmującym wszystkie formy pisemne języka kolokwialnego używane do celów mniej prestiżowych, takich jak literatura popularna. Aby zmniejszyć poziom analfabetyzmu 白話 jako język dla dużej części społeczeństwa bardziej podobny, a przez to łatwiejszy w piśmie i czytaniu, zaczął zdobywać coraz większą popularność. Nowoczesne formy 白話 w I poł. XX w. przekształcono w  na wpół sztuczny język pisemny(白話文) jedynie oparty na „mowie urzędników” czyli mandaryńskim. W krótkim czasie na fali Rewolucji Kulturalnej przejął on literackie funkcje klasycznej chińszczyzny stając się najbardziej powszechną i zarazem powoli oficjalną formą pisemną chińskiego we wszystkich regionach Chin, również tam, gdzie nigdy wcześniej nie posługiwano się w mowie mandaryńskim, a zatem także w prowincji Guang Dong oraz w koloniach: angielskim Hong Kongu[3] i portugalskim Macau[4]. Dzisiaj skutkuje to tym, że znając chiński z łatwością (uwzględniając oczywiście konieczność konwersji znaków uproszczonych na tradycyjne i vice versa) można porozumieć się na piśmie, np.: za pomocą maila, z każdym Chińczykiem, także z tym z Hong Kongu.

Możemy zatem powiedzieć, że dawniej językiem pisemnym panującym na całym obszarze Chin był chiński klasyczny. Chcąc przeczytać na głos tekst w nim zapisany (w czasach, gdy miało to jeszcze sens) Chińczyk z obszaru mandaryńskojęzycznego przeczytałby go w sposób taki, w jaki mieszkańcy posługujący się lokalnym dialektem mandaryńskim wymawiali znaki użyte do jego zapisu. Analogicznie, ten sam tekst zostałby odczytany na głos w inny sposób przez mieszkańca regionów kantońsko– czy szanghajskojęzycznych. Jednak zapis graficzny tej samej, pod względem treści, codziennej rozmowy dwóch chińczyków z obszaru mandaryńskojęzycznego różniłby się pod względem leksyki i składni od konwersacji pomiędzy dwoma mieszkańcami regionu szanghajskojęzycznego, który z kolei byłby odmienny również od rozmowy dwóch Kantończyków

Żeby zrozumieć skutek zastąpienia języka klasycznego formą graficzną jedynie bazującą na bezpośredniej transkrypcji ortograficznej jednego z dialektów języka mandaryńskiego, posłużę się pewną uproszczoną projekcją. Dawniej na terenie dzisiejszej Francji, Włoch i Hiszpanii królowała łacina. Wyobraźmy sobie teraz sytuację, gdy z jakichś wyimaginowanych względów wiodącą rolę przejmuje jeden z dialektów języka francuskiego np. orleański, który do tej pory miał podobny status języka kolokwialnego, jak galicyjski w Hiszpanii czy sycylijski we Włoszech. I nagle, acz stopniowo łacina jest wyrugowywana z obszarów Francji, Włoch i Hiszpanii, a jej funkcję przejmuje twór oparty na (orto)graficznej transkrypcji języka orleańskiego. W takiej sytuacji tekst zapisany w tym 'nowym' języku byłby odczytywany przez Sycylijczyka zgodnie z zasadami fonetycznymi dialektu sycylijskiego i analogicznie reprodukowany przez Galicyjczyka zgodnie z lekcją dialektu galicyjskiego. Podobna, acz rzeczywista rewolucja miał miejsce w XX wiecznych Chinach.

Sceptyczni Czytelnicy nadal mogą mieć pewną wątpliwość. Dlaczego, zwłaszcza na południu Chin, jedno, jako tako znane "narzędzie" – chiński klasyczny zastąpiono zupełnie obcą pisemną formą mandaryńskiego?

  1. Wynika to z tego, że chiński klasyczny, jak już wcześniej wspomniałem, był trudny w odbiorze dla samych Chińczyków. Jednym z powodów jest jego przeraźliwa skrótowość. Na ogół jedno słowo to jeden znak, z tym że wraz z rozwojem świata do istniejących znaków dopisywano kolejne znaczenia. W językach chińskich ‘mówionych’ słowa są zazwyczaj dłuższe, często, wydaje się, że bez sensu, złożone z dwóch ideogramów oznaczających prawie (albo dokładnie) to samo, ale właśnie to wzajemne sąsiedztwo pozwala na bardziej precyzyjne zarysowanie pola semantycznego. Innymi słowy, łatwiej wydedukować, co autor tekstu miał "na myśli".
  2. Drugi powód związany jest z tym, że w tekstach pojawiają się, najczęściej złożone z czterech znaków, pewnego rodzaju cytaty – które mogły być fragmentem dowolnego, szerzej znanego tekstu napisanego wcześniej. Problem polega jednak na tym, że ten „cytat” często jest zrozumiały dopiero wtedy, gdy znamy jego kontekst, a co za tym idzie, jako czytelnicy musielibyśmy wpierw zidentyfikować ten ‘cytat’, rozpoznać jego pochodzenie i dopiero wtedy, po przypomnieniu sobie tła tego ‘wycinka’, możemy zrozumieć, co autor chce nam przekazać (oprócz tego, że przy okazji zamierza popisać się swoją erudycją). To powodowało, że język ten wymagał od czytelnika dużego przygotowania i głębokiej znajomości klasycznych dzieł. Do dziś we współczesnych językach chińskich zachowało się dużo (kilkadziesiąt – sto tysięcy) takich powiedzeń, ale na ogół są one tylko rodzynkami w tekście i czasem wybijają się z niego swoją ‘niegramatycznością’. Przykładem takiego celnego ‘idiomu’ (成語) jest: 畫蛇添足 (dosłownie: rysować / rysunek, wąż, dodać / co więcej, stopa / łapa) czyli "narysować węża i [dorysować] mu łapy", albo "narywać węża z (dodatkowymi) łapami". Konstrukcja ta doskonale oddaje sytuację każdego polskiego petenta (dowolnego urzędu), w starciu z polskimi – współczesnymi mandarynami pytającymi w niemal każdym formularzu wpierw o pesel, a potem o datę urodzenia. 畫蛇添足 – to po prostu „(z)robić coś zbędnego”.
  3. Trzeci powód jest ściśle związany z ograniczoną funkcjonalnością – przeczytany na głos tekst w języku chińskim klasycznym (zgodnie z wymową w języku kantońskim, a tym bardziej w mandaryńskim) jest z reguły niezrozumiałym zlepkiem sylab (przyczyna to zbyt krótkie 'słowa' i mała liczba rozróżnialnych fonetycznie sylab we współczesnych językach chińskich, co powoduje, że każda z usłyszanych sylab może odpowiadać jednemu z kilkudziesięciu homofonicznych (w językach chińskich) znaczeń).

Mam świadomość, że powyższy artykuł, z powodu swojej skrótowości, jest jedynie niemrawym wstępem do problematyki mnogości rejestrów. Niestety nie daje się tego zjawiska bezpośrednio porównać do względnie prostej sytuacji językowej, z jaką mamy do czynienia we współczesnej Polsce. Mam nadzieję, że konkretne przykłady, które ukażę w kolejnych tekstach pozwolą jeśli nie zrozumieć, to przynajmniej zaakceptować specyficzną zasadę odpowiedniości stylu współczesnego chińskojęzycznego świata.


[1] Mieszanie różnych kodów np. pisma ideograficznego z angielskimi słowami wplecionymi w konstrukcje gramatyczne języka chińskiego; np.: O 唔 OK呀?; oł1 m4 oł1 kej1 a3 ?;  "(wszystko) w porządku?".

[2] Z europejskiego punktu widzenia można by je nazwać ojczystymi.

[3] W 1997 r. Hong Kongu, na zasadzie doktryny „jeden kraj – dwa systemy”, powrócił do Chin.

[4] W 1999 r. Macau, zgodnie z tą samą, co wyżej koncepcją, zostało przyłączone do Chin.


Literatura:

  1. Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog, 2000.
  2. Baker H., Ho P.K. Teach Yourself Cantonese, London: Hodder Education, 2006.
  3. Matthews S., Yip V. Cantonese: A Comprehensive Grammar, London and New York: Routledge, 1994.
  4. Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong; Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1988, Tom 17.
  5. Chan T. Orthographic Change: Yue (Cantonese) Chinese Dialect Characters in The Nine-teenth and Twentieth Centuries. Ohio : The Ohio State University, 2001.

Zobacz również:

[MN1] Problematyka pisma ideograficznego (część 1)

[MN2] Problematyka pisma ideograficznego (część 2)

[MN3] Problematyka pisma ideograficznego (część 3)

[MN15] Ortograficzny chaos