Południowa Syberia uchodzi za kolebkę narodów turkijskich, a i teraz mieszka tam kilka z nich. No właśnie – jakich? Pierwsze skojarzenie to Ałtajczycy, Chakasi, Tuwińcy, Szorowie… A co z Teleutami, Telengitami, Kumandyńczykami, Tofalarami, Tubalarami czy Turkami czułymskimi? Czy są to narody, czy grupy etniczne? Na jakiej podstawie można to stwierdzić?

Drugie pytanie dotyczy języków turkijskich tego regionu. Mogłoby się wydawać, że wszystko jest proste – Ałtajczycy mają język ałtajski, Chakasi – chakaski, Szorowie – szorski itd. Jest to jednak bardziej skomplikowane, niż się wydaje. Już na pierwszy rzut oka widać, że co najmniej trzy klasyfikacje języków turkijskich wyróżniają północnoałtajski i południowoałtajski. Niektóre z nich wymieniają jeszcze dialekty tych języków. Z kolei słowo „szorski” odnosi się zarówno do języka Szorów, jak i do jednego z dialektów języka chakaskiego. Jak się w tym wszystkim nie pogubić, czy jest to w ogóle możliwe?

Jeśli chodzi o klasyfikacje języków turkijskich, do tej pory zetknęłam się aż z kilkunastoma takimi podziałami różnych autorów. Oznacza to, że w środowisku turkologów nadal nie ma jednoznacznego, ustalonego podziału, co do którego zgadzaliby się wszyscy. Czy w takim razie da się wyjaśnić opisane wyżej zagadnienia? Być może w tej kwestii cały czas jest więcej pytań niż odpowiedzi. Jednak aby dodatkowo nie komplikować sprawy, skupię się na sytuacji obecnej.

Być może najłatwiejsze zagadnienie to geografia – rozmieszczenie wymienionych narodów / grup etnicznych na tle współczesnego podziału administracyjnego Rosji. Spróbujmy więc to usystematyzować. Na południowej Syberii istnieją obecnie trzy turkijskie republiki autonomiczne: Ałtaj, Chakasja i Tuwa. Już nazwa tej pierwszej może wprowadzać pewien problem – nie należy bowiem mylić Ałtaju z sąsiadującym z nim Krajem Ałtajskim – ale po kolei.

Republika Ałtaju leży w dużym stopniu w górach Ałtaj i graniczy na zachodzie ze wspomnianym Krajem Ałtajskim, na północy z obwodem kemerowskim i Chakasją, na wschodzie z Tuwą, a na południu z Mongolią, Chinami i Kazachstanem. Jej stolicą jest Gornoałtajsk.

W przeciwieństwie do Republiki Ałtaju Kraj Ałtajski jest w dużym stopniu nizinny – większość jego powierzchni przypada na Nizinę Zachodniosyberyjską. Na zachodzie i południu graniczy z Kazachstanem, na północy z obwodem nowosybirskim, na wschodzie z obwodem kemerowskim i Republiką Ałtaju. Jego stolicą jest Barnauł.

Republika Chakasji leży na lewym brzegu Jeniseju, w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej i Wysoczyźnie Sajano-Ałtajskiej. To właśnie z tego regionu wywodzili się Kirgizi jenisejscy, których potomkami najprawdopodobniej są współcześni Chakasi. Obecnie Chakasja graniczy na zachodzie z obwodem kemerowskim, na północy i wschodzie z Krajem Krasnojarskim, a na południu z Tuwą i Ałtajem. Jej stolicą jest Abakan.

Republika Tuwy to jeden z najbardziej odizolowanych regionów Federacji Rosyjskiej. Ze wszystkich stron otaczają ją góry: Ałtaj, Sajan Wschodni, Sajan Zachodni i Tannu-Oła. Ma też odrębną historię od innych części Syberii, gdyż aż do 1911 r. należała do Chin. Tuwińcy podlegali też znacznym wpływom mongolskim. Osadnictwo rosyjskie w Tuwie zaczęło się dopiero pod koniec XIX wieku. Po krótkim epizodzie niepodległości Tuwa w 1946 r. została przyłączona do ZSRR jako Tuwiński Obwód Autonomiczny, w 1961 r. przekształcony w republikę. Obecnie graniczy na zachodzie z Ałtajem i Chakasją, na północy z Krajem Krasnojarskim, na wschodzie z obwodem irkuckim i Republiką Buriacji, a na południu z Mongolią. Stolicą Tuwy jest Kyzył.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że podziały administracyjne z różnych przyczyn często nie pokrywają się z etnicznymi. Wymienione wyżej republiki autonomiczne powstawały najczęściej w pierwszych latach ZSRR jako obwody autonomiczne, często na terytoriach zamieszkiwanych przez narody niemające własnych tradycji państwowości lub takie, u których te tradycje sięgały bardzo daleko w głąb historii. Niejednokrotnie były to decyzje czysto polityczne, nieprzystające do rzeczywistości. Tak więc, skoro już istniała ałtajska republika, jej ludność zaczęto nazywać Ałtajczykami, a język ałtajskim, nie uwzględniając lokalnych podziałów. Jak już wspomniałam na początku, wszystko jest znacznie bardziej złożone. W zrozumieniu tego problemu bardzo pomogła mi książka Łukasza Smyrskiego „Ajdyn znaczy księżyc. Narody południowej Syberii” (wyd. DiG, Warszawa 2008). Polecam ją zwłaszcza dlatego, że polskie materiały na ten temat to rzadkość.

W drugiej części artykułu przejdę do kwestii etniczno-językowych.

Zobacz również:

Różnorodność języków turkijskich

Klasyfikacje języków turkijskich – część 1

Klasyfikacje języków turkijskich – część 2

Teoria ałtajska

Przykład języka zagrożonego – czyli po co mi ten szorski?

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część I

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część II

Język szorski na tle innych języków turkijskich – część III