Menu

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

[MN27] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 1)

[MN28] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 2)

Opublikowane 4 stycznia, 201617 września, 2016 przez Michał Nowacki

4 komentarze

Pierwszą część artykułu zamknęła pesymistyczna wzmianka dotycząca, w mojej ocenie, jedynie teoretycznej możliwości (na)uczenia się chińskiego w taki sposób, aby pisać w języku standardowym i wymawiać słowa go tworzące traktując je jak formalne odpowiedniki kolokwialnych słów, w tym przypadku, kantońskich.

Jednak na przekór przedstawionej powyżej tezie, wyszedł Profesor Richard VanNess Simmons, który w swojej, przybliżającej turystom odwiedzającym Szanghaj lokalny język, książce – „Shanghainese – Dictionary & Phrasebook" (1), zastosował właśnie taką – uproszczoną (?) – metodologię. Autor w taki oto sposób przedstawia motywy i uzasadnia celowość swojego zabiegu:

"(…) When Shanghainese people write, they write in Standard Chinese, which uses Mandarin vocabulary and grammar. The purely colloquial nature of Shanghainese and its various differences from Mandarin mean that there are many words that are not found in Mandarin or Standard Chinese. Because Shanghainese is rarely written, there is no common conventional way to write the great majority of these exclusively Shanghainese words in Chinese characters".

Jest to jednak częściowo w opozycji z tym, co pisze dr Lance Eccles w znacznie ciekawszej publikacji (2) zbierającej 20 tekstów zapisanych zgodnie z ortografią języka szanghajskiego.

"Although Shanghai is seldom written down, there are traditional characters for many specifically Shanghai words, and we have tried to follow this tradition. However, for some words there is no character, and we have to improvise with a homonym".

Richard Simmons podważa jednak sens takiego działania, ze względu na zastałą sytuację obecną:

"While appriopriate and often etymologically correct characters can be identified to write such words, only a few expert linguist know them*. Most speakers of Shanghainese do not know them and would not recognize the meaning and pronunciation of such characters on the printed or written page".

Ignorancja rodowitych Szanghajczyków, objawiająca się zupełnym brakiem zainteresowania historią swojego języka, wydaje się wręcz szokująca, a potwierdzają to liczne filmiki, na których Chińczycy z jednej strony niby zachęcają do uczenia się ich lokalnej mowy, a z drugiej bezradnie rozkładają ręce -"takim mnie Panie Boże stworzyłeś, takim mnie masz" – twierdząc, że języka szanghajskiego NIE DA SIĘ zapisać.

Nie powinno zatem dziwić, że Richard Simmons pisze co następuje:

"It is thus of no practical use to write Shanghainese with Chinese characters. And we do not do so in this volume instead we give Standard Mandarin Chinese glosses of the Shanghainese using [standard] Chinese characters".

Nawet jeśli umiejętność pisania w kolokwialnym języku szanghajskim nie jest czymś szczególnie praktycznym, to ze względu na to, że jest język przejściowy (ani północny, ani południowy) dostarcza wielu lingwistycznych podniet, które wynikają z tego, że to nie tylko "coś" pomiędzy mandaryńskim a kantońskim, lecz 'dialekt' pełen własnych "wynalazków" (więcej na ten temat napiszę w artykule "[MN34>] Porównanie wybranych aspektów języków: mandaryńskiego, kantońskiego, szanghajskiego i japońskiego").

Pisać jednym, mówić drugim…

Jak wygląda takie"utylitarne" podejście do nauki języka szanghajskiego prezentowane przez Richard Simmonsa? Poniżej przykład:

"Nie spotkaliśmy się nigdy wcześniej". (1)

我们没见过面。 [1]

ak³³ lak⁴⁴ m³³ mak⁴⁴ dzi³³ gu⁴⁴ mi²². [2]

Nie trzeba być wcale lingwistycznym ekspertem* – wystarczy odrobina zainteresowania tematem, aby stwierdzić, że korelacja między grafią a fonią występuje jedynie w przypadku drugiej części zdania. Dwa pierwsze słowa, biorąc pod uwagę, jeśli nie etymologię, to przynajmniej zbieżność fonii, zapisalibyśmy w postaci zupełnie innych (lub dodatkowych) ideogramów:

"my" 我们 = ak³³ lak⁴⁴ ≡ 阿拉

"nie" (forma zaprzeczenia stosowana z partykułą aspektową 过) 没 m³³ mak⁴⁴ ≡ 呒没

Takie uproszczone podejście do nauki dialektów w praktyce zupełnie jednak zawodzi, poza wyjątkowymi sytuacjami, gdy szyk zdania (kolejność wyrazów) jest identyczny zarówno w przypadku kolokwialnego języka kantońskiego, jak i języka chińskiego standardowego (zdania z pierwszej części artykułu) czy szanghajskiego i standardowego (powyższe zdanie).

Niezależne od tego czy kantoński i szanghajski nazwiemy dialektami czy językami ich relacja względem języka standardowego nie jest identyczna. O ile zdanie zapisane w języku standardowym można przeczytać po kantońsku (patrz [MN]27), o tyle umiejętność wokalnej reprodukcji słów zgodnie z lekcją języka szanghajskiego występujących jedynie w języku standardowym, a nieużywanych w kolokwialnym (np.: 我们), u Szanghajczyków jest w fazie zaniku.

Czy mandaryński i kantoński są dialektami? – akt 1 – semantyka

Dla obywateli Chińskiej Republiki Ludowej oraz Tajwanu posługujących się w mowie standardowym chińskim (a nie dialektami mandaryńskiego, czy innymi językami chińskimi) sprawa jest oczywista. Jeśli osoba taka wypowiedziała właśnie w rejestrze neutralnym (więcej o rejestrach w kolejnym artykule – [MN29]) zdanie, w którym pojawił się czasownik / spójka 是 szy⁵¹ ‘być’*, to zapisując to 'słowo' na papierze użyje standardowego ideogramu 是. Jednak, jeśli analogiczne pod względem treści zdanie wypowie Kantończyk, to w mowie użyje słowa 係 chaj²², ale często zapisze 是 (czytane na głos jako s-i²²) i to jest różnica fundamentalna. Dla dziesięciu statystycznie najczęściej morfemów występujących w standardowym języku chińskim[3], które, ze względu na swoją uniwersalność, mogą być używane niemalże w całej rozciągłości rejestrów, przez rodzimego użytkownika Putonghua (standardowego języka mandaryńskiego) wszystkie mogą być użyte zarówno w mowie, jak i piśmie. Jednak Kantończyk w mowie (lub jej dosłownej transkrypcji w pisemnym kantońskim) w wielu wypadkach użyje innych „odpowiedników”. Przypomnijmy, że Kantończyk poproszony o dosłowne przeczytanie na głos znaków / słów, które na papierze wyglądają tak samo zarówno w kantońskim, jak i mandaryńskim wymówi je zgodnie z lekcją swojego języka oraz w systemie tonalnym, który jest różny od tego, z jakim mamy do czynienia w standardowym chińskim mówionym powszechnie utożsamianym z mandaryńskim.

typowe/a znaczenie / funkcja	standardowy chiński	lekcja języka…		kolokwialny kantoński	lekcja języka kantońskiego
typowe/a znaczenie / funkcja	standardowy chiński	mandaryńskiego	kantońskiego	kolokwialny kantoński	lekcja języka kantońskiego
partykuła do tworzenia dopełniacza / przydawek	的	de³	dik⁵⁵	嘅	ge³³
jeden	一	i⁵⁵	jat⁵⁵	一	jat⁵⁵
być*	是	szy⁵¹	s-i²²	係	chaj²²
nie	不	bu⁵¹	bat⁵⁵	唔	m²¹
partykuła aspektu dokonanego/zmiany	了	le³	liu¹³	咗 +(嘞/啦/嚹)	dzo³⁵
człowiek	人	r(z)en³⁵	jan²¹	人	jan²¹
ja	我	ło²¹⁴	nko¹³	我	nko¹³
znajdować się w / part. aspektu progresywnego	在	dzaj⁵¹	dzoj²²	喺 +(緊)	chaj³⁵
mieć	有	joł²¹⁴	jał¹³	有	jał¹³
on (ona, ono)	他 + (她/它)	tcha⁵⁵	tcha⁵³	佢	kchełj¹³

Podobne tabelki można stworzyć również dla innych 'dialektów'. Jeśli dysponujemy tekstem w chińskim standardowym, to aby otrzymać jego odpowiednik zapisany zgodnie z ortografią kolokwialnego kantońskiego nie wystarczy jednak prosta procedura"znajdź": 的 > "zamień na" 嘅 (lub vice versa). Nim wyjaśnię dlaczego tak jest, wpierw kilka informacji uzupełniających.

O znakach w drugiej i piątej kolumnie, pozostawionych domyślnie w kolorze czarnym, (一，人，我，有) można powiedzieć, że ich zakres użycia co najmniej w 90% w języku standardowym lub mandaryńskim pokrywa się z tym w języku kantońskim.
Znaczenie ideogramów z drugiej kolumny zapisanych kolorem fioletowym（的，是，不，了，在，他）orientacyjnie w co najmniej 90% (ale akurat w żadnym z tych przykładów nie w 100%!) nie pokrywa się z tym w kolokwialnym języku kantońskim. Innymi słowy ich funkcję pełnią zamienniki w kolorze zielonym z kolumny piątej. Dlaczego nie w 100%? Albowiem również w kolokwialnym kantońskim występują słowa zbudowane z tych ideogramów (poniżej podaję jedynie po jednym przykładzie – jest ich znacznie więcej). Morfemy celowo pozostawiam zapisane czarną czcionką, ze względu na to, że tworzą one słowa, które należą do wspólnej puli słów używanych zarówno w języku standardowym, jak i kolokwialnym:
1. 的 ale 目的 'cel'
2. 是 ale 尤其是 'zwłaszcza'
3. 不 ale 不過 'jednakże'
4. 了 ale 了解 'wyjaśniać'
5. 在 ale 實在 'w rzeczywistości, tak naprawdę'
6. 他 ale 其他 'inne'
7. Warto wspomnieć, że istnieją również liczne kantońskie słowa niewystępujące w języku standardowym, lecz złożone z morfemów, które wcześniej zakwalifikowaliśmy do typowych znaków standardowych np. 是:
  1. 是但 'swobodnie, na luzie', któremu odpowiada złożenie należące do zbioru słownictwa wspólnego zarówno dla języka standardowego, jak i kolokwialnego – 隨便,
  2. jednakże, gdy morfemy ustawimy w odwrotnej kolejności, tj. 但是 otrzymamy standardowy spójnik 'ale', któremu, tym razem, zgodnie z tabelką, odpowiada kolokwialne 但係.
Sytuacja nie jest jednak w pełni symetryczna, albowiem ze znaków z piątej kolumny te cztery: 嘅，咗，喺，佢 nie występują w żadnym słowie ze standardowego języka chińskiego, innymi słowy, ich użycie jest w 100% charakterystyczne dla kolokwialnego języka kantońskiego.
Jednakże dwa pozostałe spotykane są, choć względnie rzadko (< 90% przypadków użycia) również w języku standardowym:
1. 係 np. w słowie 關係 'związek, powiązanie'
2. 唔 służy wyrażeniu zdziwienia podobnie jak nasze 'hmm….' 唔．．．
Na podstawie powyższych uwag można stwierdzić, że często morfemy z kolumny drugiej nie są 100%-owymi równoważnikami (i vice versa) tych z kolumny piątej, gdyż często jednemu morfemowi języka standardowego odpowiada kilka różnych w kolokwialnym kantońskim (i na odwrót), i tak:
1. 了 w standardowym pełni funkcję partykuły aspektu dokonanego i zarazem (czasem jednocześnie) partykuły finalnej – stawianej na końcu zdania – podkreślającej zmianę. W kantońskim w pierwszym przypadku użyjemy ideogramu 咗, a w drugim jedną z bogatego zestawu partykuł: 嘞 lub 啦 lub 嚹 …
2. Odwrotną sytuację reprezentuje uniseksualny, pod względem użycia, morfem 佢, któremu w języku standardowym odpowiadają trzy różne ideogramy: 他 'on', 她 'ona' i 它 'ono, to'.
3. Najciekawszą sytuację mamy do czynienia jednak z morfemem 在，który w języku standardowym pełni dwie różne funkcje:
  1. przyimka / czasownika (ang. coverb) 'w, znajdować się w' 在＿，użyciu temu odpowiada kantońskie 喺＿.
  2. (prepozycyjne!)在＿ jest jednocześnie partykułą aspektu progresywnego lub, według odmiennej interpretacji, oznacza, że czasownik, który za nią stoi wyraża czynność, która jest niedokonana np.: 在流血 'wypływa / leci krew = krwawi'. Analogiczną funkcję pełni (występujący w języku standardowym przymiotnik o znaczeniu 'ciasny') ideogram ＿緊, który okupuje jednak pozycję tuż za czasownikiem ('lecieć, płynąć; postpozycja!), i jednocześnie przed dopełnieniem ('krew'), tj. 流緊血.

W ostatnim z przykładów zasygnalizowaliśmy bardzo istotne zagadnienie, jakim są różnice w szyku i składni pomiędzy językiem standardowym a kolokwialnym. Warto poświęcić temu 'zjawisku' nieco więcej miejsca.

Czy mandaryński i kantoński są dialektami? – akt 2 – składnia

Weźmy pod lupę proste zdanie w sposób reprezentatywny ukazujące różnice pomiędzy kolokwialnym językiem (dialektem?) kantońskim a standardowym chińskim pisemnym.

"On dał mi książkę".

佢俾咗本書我。

＿畀＿＿书＿。[4]

kchełj¹³ bej³⁵ dzo³⁵ bun³³ sju⁵³ nko¹³.

(chełj¹³) (szju⁵³) (o¹³).[5]

dosł.: on da-ł 'wolumin' książki mi.

他給了我一本書。

＿给＿＿＿＿书。

tcha⁵³ kchap⁵⁵ liu¹³ nko¹³ jad⁵⁵ bun³³ sju⁵³.

tcha⁵⁵ gej²¹ le⁴ ło²¹ i⁵¹ ben²¹ szu⁵⁵.

dosł.: on da-ł mi jeden 'wolumin' książki.

Porównując obie wersje, można dostrzec pewne „odpowiedniki”, Niemniej jednak różnice między nimi są znaczne.

Kantońskie 佢, jak wspomniano już wcześniej, można tłumaczyć jako ‘on, ona, ono’, a więc cechuje się szerszym polem semantycznym, niż standardowe 他 ‘on’.
Z kolei czasownik (coverb) 俾 ‘dawać”, choć pozornie jest analogiem 給, to jednak inaczej zachowuje się w składni, jako że wprowadza szyk: dopełnienie bliższe (co? > ‘książkę’) + dopełnienie dalsze (komu? > ‘mi’). Z kolei 給 wymaga kolejności odwrotnego usytuowania dopełnień (‘mi książkę’). Ponadto obydwa morfemy różnią się polem semantycznym, 俾 oznacza również ‘płacić’ (zapożyczenie fonetyczne od angielskiego słowa "pay", ze względu na podobieństwo wymowy bej³⁵ v [pej]); 給nie pełni ostatniej z wymienionych funkcji. Skoro pociągnęliśmy za tę nitkę, to już do końca rozprujmy utkany nicią pozornego podobieństwa sweter pisma ideograficznego, jednocześnie drutem zadając po raz kolejny kłam tezie, że 'dialekty' różnią się jedynie fonetyką. W zdaniu: "Ktoś ukradł mi samochód" (3) 俾 może (zamiast ogólnochińskiego' 被) pełnić funkcję partykuły służącej do wprowadzenia strony biernej*.
1. 我被*（人）偷了車子。
  
  nko¹³ bej²² (jan²¹) tchał⁵³ liu¹³ csie⁵⁵ dz-i³⁵.
  
  ło²¹ bej⁵¹ (ren³⁵) tchoł⁵⁵ le² czsze⁵⁵ dzy².
2. 我俾*人偷咗架車。
  
  nko¹³ bej³⁵ jan²¹ tchał⁵³ dzo³⁵ ga³³ csie⁵⁵.
3. Obydwa zdania różnią się pewnymi detalami, jeśli chodzi o dopełnienie bliższe:
  1. w standardowym, słowo 'samochód' występuje w dłuższej formie (z przyrostkiem 子) jako 車子,
  2. w języku kolokwialnym, przed 'samochodem' stoi dodatkowo klasyfikator jednostkowy 架 ga³³ (w standardowym, jeśli już, należałoby użyć innego klasyfikatora: 部 boł²² lub 輛 lełnk²², choć akurat w tym wypadku jest on zbędny),
  3. najciekawszy niuans dotyczy jednak koniecznej obecności 人 'człowieka' – agensa (sprawcy działania) w zdaniu zapisanym / wypowiedzianym w języku kolokwialnym, o ile tożsamość tego "ktosia" jest nieznana. W języku mandaryńskim i standardowym można ten fragment pominąć otrzymując zarazem wersję, "ktoś ukradł mi samochód" > "ukradziono mi samochód". Różnica subtelna, ale to tylko jeden z bardzo wielu szczegółów, który różni omawiane dwa 'dialekty'.
W obydwu wziętych pod lupę parach zdań 咗 i 了można potraktować jako równoważniki transformujące poprzedzony czasownik w formę dokonaną (dawać > dać; kraść > ukraść).
Wracając jeszcze do pierwszej pary; marginalną różnicą jest konieczność umieszczenia liczebnika ‘jeden’ 一 przed klasyfikatorem 本w chińskim standardowym, podczas gdy w kantońskim się go zwykle pomija.

Suplement

Jedyną znaną mi pozycją wydaną w języku polskim, w której można znaleźć jakiekolwiek informacje o języku kantońskim (poza tym, że taki tępiony przez radykalnych mandarynistów (po)twór istnieje) jest książka śp. Mieczysława Künstlera "Języki chińskie" (5). Choć publikacja liczy ponad 300 stron, w tekście nie znajdziemy choćby jednego ideogramu, albowiem jak pisze sam autor:

"[…] w pracy tej przyjęto zasadę programowego nieużywania notacji przykładów znakami pisma chińskiego. Wynika to przede wszystkim z chęci pokazania, że język i pismo to dwie zupełnie różne sprawy niepotrzebnie ściśle ze sobą wiązane. […] Skoro jednak tak jest, staje się oczywiste, że jakoś trzeba podawane przykłady notować i to bez odwoływania się do tradycyjnej notacji pismem chińskim, które daje ten luksus, że w żadnym stopniu nie odnosi się do fonetyki. […] Jest oczywiste, że w pracy tak pomyślanej nie da się zastosować jednej tylko transkrypcji, chyba że chciałoby się wszystko z absolutną konsekwencją podawać w Międzynarodowej Transkrypcji Fonetycznej (IPA). […] trzeba też wziąć pod uwagę, że przerabianie wszystkich transkrypcji fonetycznych na jakąś jedną (co w końcu jest przecież wykonalne) ma tę wadę, że utrudnia wnikliwemu Czytelnikowi odwołanie się do dzieł cytowanych. W tej sytuacji trzeba się było zdecydować na pewien świadomy chaos transkrypcyjny, mając jedynie nadzieję, że Czytelnik zechce uwierzyć, iż w tym szaleństwie jest metoda*.

Moim zdaniem, to właśnie pismo jest najciekawszym elementem języków chińskich, a porównywanie zdań z różnych dialektów bez odwoływania się do ortograficznego zapisu w postaci ideogramów , pozbawia przykłady wielu smaczków.

Prof. Künstler poświęcił językowi kantońskiemu jedynie krótki rozdział (liczący 6 stron) i oraz kilkukrotnie wspomniał o nim w innych rozdziałach książce. Niestety ta "szaleńcza metoda*" powoduje, że łatwo o nieścisłości, które są następnie bezrefleksyjnie powielane, jak choćby w jednej z prac doktorskich, której fragment ze strony 173 przytaczam poniżej:

"Warto dodać, że Chińczycy często odwołują się do wizualizacji znaczenia dzięki zunifikowanemu pismu, które zazwyczaj ratuje komunikacyjny impas. Gdy rozmówcy nie są w stanie zrozumieć swojej mowy, bo używają odmiennych dialektów bądź rozmówcą jest obcokrajowiec, kreślą palcami w powietrzu odpowiednie znaki, których odczytanie również stanowi swoistą umiejętność wzrokowo-ruchową. Jednak nie zawsze jest to pomocne – zdanie:

„Jesteśmy Chińczykami” brzmi w ogólnonarodowym języku chińskim:

Women shi zhongguoren,

po kantońsku natomiast:

Ngutei hai tongjan.

Zdania te mają tylko jeden wspólny znak pisma [podkreślenie moje, w rzeczywistości mają "aż" dwa znaki wspólne 我 i 人 ]– jest nim ostatnia sylaba o znaczeniu „człowiek”. Chyba że autor miał na myśli zaimek osobowy 吾 'ja; my', który jednak ze względu na swoje stricte literackie użycie raczej nie jest zestawiany z typowo kolokwialnym sufiksem 哋, chociaż internet zna przykłady tekstów, w których użyto właśnie ten, bardzo rzadko spotykany wariant 吾哋 zaimka osobowego 'my'.

(Künstler 2000: 54)".

Wydaje mi się jednak, że ciekawym uzupełnieniem podręcznika byłoby pokazanie Czytelnikom ortograficznej wersji tego i kilku ciekawszych przykładów podanych przez Prof. Künstlera oraz ukazanie ich w transkrypcji fonetycznej wzbogaconej o oznaczenia tonów, co poniżej czynię (ograniczając się do zapisu w znakach tradycyjnych).

"Jesteśmy Chińczykami"

我/吾哋係唐人。

nko¹³ / nk²¹ dej²² chaj²² tonk²¹ jan²¹.

我們是中國人。

ło²¹ men⁴ szy⁵¹ dżung⁵⁵ gło⁵⁵ ren³⁵.

'ja' 我+ sufiks do tworzenia zaimków osobowym w liczbie mnogiej > 'my' 我/吾哋 ≡ 我們

'być; to…' 係 ≡ 是

唐人 ≈ 中國人

*唐人 'Tongijczycy' – Chińczycy (głównie z południa, w tym obszarów kantońskojęzycznych) utożsamiający się z dziedzictwem kulturowym dynastii Tang

中國人 'Chińczycy' z Chin Kontynentalnych

"Wczoraj udałem się do Kantonu"

我琴日去廣州。

nko¹³ kcham²¹ jad²² chełj³³ głonk³⁵ dzał⁵³.

我昨天上廣州去。

ło²¹ dzło³⁵ tchien⁵⁵ szank⁵¹ głank²¹ dżoł⁵⁵ ćśju⁵¹.

'ja' 我 = 我

'wczoraj' 琴日 ≡ 昨天

'iść-do' 去 ≡ 上＿去 do… iść

'Kanton' (miasto) 廣州 = 廣州

"Rób （na drutach） dalej swój sweter".

你織返/番你嘅冷衫喇

nej¹³ dz-ik⁵⁵ fAn⁵³ nej¹³ ge³³ lAnk⁵⁵ sAm⁵⁵ la⁵⁵.

你還是織你的毛衣吧

ni²¹ chaj³⁵ szy⁵¹ dży⁵⁵ ni²¹ de⁴ mał³⁵ i⁵⁵ ba².

'ty' 你 = 你

'robić na drutach' 織 = 織

sufiks 'z powrotem, wróć do…" ＿返 /＿番[6] ≈ 還是 'nadal, ciągle, dalej'

你 'ty' + partykuła dzierżawcza > 'twój' 你嘅 ≡ 你的

'sweter' 冷衫 ≡ 毛衣

partykuła wyrażająca zachętę 'no, dalej' 喇 ≡ 吧

"Tamto małe dziecko jak tylko się uderzy, zaraz płacze".

嗰個細佬哥碰嚫就喊

go³⁵ go³³ saj³³ loł³⁵ go⁵⁵pchunk³³ csan⁵⁵ dzał²² chAm³³.

那個小孩一碰就哭

na⁵³ ge⁵¹ siał²¹ chaj³⁵ i³⁵ pąk⁵³ dzioł⁵¹ kchu⁵⁵.

'tamto' 嗰個 ≡ 那個

'dziecko' 細佬哥 ≡ 小孩

一 'gdy tylko'

'uderzy się' 碰 = 碰

'partykuła stawiana za czasownikiem służąca wyrażeniu zranienia, kontuzji' 嚫

'wtedy' 就 = 就

'płakać' 喊 ≡ 哭

"Ja pójdę wpierw…"

我行先．．．

nko¹³ hAnk²¹ s-in⁵³…

我先走．．．

ło²¹ sien⁵⁵ dzoł²¹⁴…

'ja' 我 = 我

'iść, maszerować' 行 ≡ 走

'wpierw' _先 ≡ 先_

"On prawie nie ma pieniędzy".

佢冇錢乜滞

kchełj¹³ moł¹³ cs-in²¹ mat⁵⁵ dzaj²².

他幾乎沒有錢

tcha⁵⁵ dzi⁵⁵ hu⁵⁵ mej³⁵ joł²¹ ćsien³⁵.

'on' 佢 ≡ 他

'nie mieć' 冇 ≡ 沒有

'pieniądze' 錢 = 錢

'prawie nie; jeśli w ogóle' 乜滞 ≡ 幾乎 'prawie'

Rozwiązanie zagadki

Myślę, że powyższe zestawienie par zdań, pozwoli każdemu Czytelnikowi, w zgodzie z własnym sumieniem, odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule artykułu:

"Czy mandaryński i kantoński są dialektami?".

Odpowiedź, dla tych, którzy nie przeczytali uważnie tekstu 😉 zapisałem poniżej atramentem sympatycznym:

> "Nie, (a przynajmniej nie swoimi), ich relacja jest znacznie bardziej złożona" <

Dodatkowe wyjaśnienia:

[1] Zdania w 'dialekcie' szanghajskim przedstawiam wyłącznie w znakach uproszczonych, ze względu na to, że cały obszar, na którym dominują języki z grupy Wu, leży na terenie Chin kontynentalnych.

[2] Podobnie jak w przypadku mandaryńskiego i kantońskiego wszystkie słowa dialektu szanghajskiego są zapisane w 'mojej' transkrypcji fonetycznej.

[3] Wg badań statystycznych przeprowadzonych przez Profesora Jun Da.

[4] Zdania zaprezentowano w znakach tradycyjnych, poniżej wypisano tylko te ideogramy, których forma graficzna w systemie znaków uproszczonych jest inna. Dwie formy zapisu: standardowa i kolokwialna oraz dwa systemy pisma: tradycyjny i uproszczony powodują, że w ekstremalnych przypadkach jednemu morfemowi odpowiadają cztery różne ideogramy np;. 俾, 畀, 給 i 给.

[5] Język kantoński, podobnie jak i inne chińskie 'dialekty', jest językiem sylabicznym i w ramach tych podjednostek można mówić o występowaniu różnych wariantów wymowy. Obecność tego zjawiska jest związana z różnicą rejestrów, co sprawia, że im sytuacja jest bardziej nieformalna, tym udział odchyleń od wymowy formalnej się zwiększa. Zagadnieniu temu poświęcę fragment kolejnego artykułu – "[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu".

[6] Według moich obserwacji ideogramu 返fAn⁵³ częściej używa się w Hong Kongu, a homofonicznego 番 na kantońsko-języcznych obszarach Chin kontynentalnych.

Literatura uzupełniająca:

Simmons R.V. Shanghainese-English / English-Shanghainese Ditionary & Phrasebook, Hippocrene Books Inc., New York, 2011.
Eccles L. Shanghai Texts. MLS Macarthur Linguistic Studies No. 1, Western Sydney Univ., Macarthur (Australia). Language Acquisition Research Centre, 1997.
郑定欧，潘小洛. 新编今日粤语. 北京 : 北京语言大学电子音像出版社, 2007.
Yip P.C., Don R. Chinese: A Comprehensive Grammar. London : Routledge, 2004.
Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog 2000.

Zobacz również:

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

[MN27] Czy mandaryński i kantoński są dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 1)

[MN27] Czy mandaryński i kantoński są swoimi dialektami? O nietypowej lingwistycznej relacji (Część 1)

Opublikowane 8 grudnia, 20158 września, 2016 przez Michał Nowacki

18 komentarzy

Pytanie 1: Czy mandaryński i kantoński są dialektami?

Tak. Tak samo jak prawa rękawiczka i lewy but są elementami od pary, tylko, że… nie od tej samej. Obydwie części garderoby są przydatne, choć na inną kończynę się je zakłada, przeto czemu innemu służą.

Przeszukując czeluści(e) polskiego internetu, często potykam się o stwierdzenie, pod wpływem którego ścina mi się białko w oczach:

"w całych Chinach stosuje się te same znaki, a w 'dialekcie kantońskim' (czy jakimkolwiek innym) po prostu się je inaczej odczytuje'".

Jest to zdecydowanie zbyt daleko idące uproszczenie, pewnego rodzaju logiczna pułapka, albowiem to zdanie jest prawdziwe i fałszywe jednocześnie. Temu na wpół fałszywemu paradygmatowi poświęcę ten i kolejny artykuł.

Pytanie 2: Który język jest trudniejszy w nauce kantoński czy mandaryński?

"To zależy...".

Nie, to nie zależy!

Odpowiedź na to pytanie jest taka sama jak na poniższe:

"czy łatwiej nauczyć się języka francuskiego (w mowie i piśmie) i pisać po angielsku, którego słowa będziemy później wymawiać z francuskim 'akcentem'*, czy (tylko) mówić i pisać po angielsku?"

Jeśli bierzemy pod uwagę języki wykazujące pewien stopień pokrewieństwa i podobieństwa, to intuicja nieśmiało podpowiada, że 1,5 > 1, zatem nauczenie się półtora języka będzie (raczej) trudniejsze niż studiowanie (tylko) jednego.

Czytelnicy, którzy w tym momencie* stwierdzą, że podmiot liryczny powinien niezwłocznie skonsultować się ze specjalistą proszeni są o dozę zaufania i uncję cierpliwości.

Zdanie modelowe:

W celu dalszej dyskusji posłużę się modelowym zdaniem (1): "Gdzie teraz znajduje się / jest jego dom?"

Pytanie to, z perspektywy statystycznego Chińczyka posługującego się na co dzień językiem mandaryńskim wygląda i brzmi tak (oznaczenia tonów zgodne z konwencją opisaną we wcześniejszym artykule):

na północy ChRL

他的家现在在哪儿？

tcha⁵⁵de²dzia⁵⁵sien⁵³dzaj⁵¹dzaj⁵¹nar²¹⁵?

na południu ChRL

他的家现在在哪里？

tcha⁵⁵de²dzia⁵⁵sien⁵³dzaj⁵¹dzaj⁵¹ na²¹ li¹ ?

Mieszkaniec części Kantonu należącej do Chińskiej Republiki Ludowej doświadcza w tym momencie "lingwistycznego rozdwojenia jaźni" ponieważ może je zapisać:

w standardowym języku chińskim:

他的家现在在哪里？

a) i wymówić po mandaryńsku czyli w Putonghua (tj. w języku urzędowym):

tcha⁵⁵de²dzia⁵⁵sien⁵³dzaj⁵¹dzaj⁵¹ na²¹ li¹ ?

lub

b) przeczytać na głos (bądź zaśpiewać (sic!)) po kantońsku:

tcha⁵³ dik⁵⁵ ga⁵⁵ in²² dzoj²² dzoj²² na¹³ lełj¹³?

Jeśli w rozmowie użyje wersji a, to dogada się z każdym, kto deklaruje znajomość języka mandaryńskiego w mowie, jeśli jednak w konwersacji posłuży się opcją b, to zostanie zachęcony do... niezwłocznego skonsultowania się z lekarzem lub farmaceutą. Po prostu standardowym językiem chińskim się po kantońsku nie mówi, choć jest to teoretycznie (!) możliwe. Dlaczego? Bo tak. Podobnie jak z płcią; jest się albo chłopcem, albo dziewczynką i z tym się już nie dyskutuje. Można usiłować się temu sprzeciwiać, ale przez społeczeństwo nie zostanie to odebrane jako przejaw normalności. To jak zakładanie wspomnianego we wstępie buta na rękę. Da się? Da, ale nie wypada tego robić.

Tę samą treść Kantończyk wyartykułuje w postaci zbitki sylab:

kchełj¹³ge³³uk⁵⁵kchej³⁵i²¹ga⁵⁵chaj³⁵bin⁵⁵doł²²a³³?

którą to, o ile wykazuje choć odrobinę zainteresowania swoim językiem ojczystym[1], powinien być w stanie zapisać w formie ortograficznej języka kantońskiego:

佢嘅屋企而家o系[2]边度呀?

Osoba posługująca się językiem mandaryńskim, a nieznająca języka kantońskiego (lub dialektu / języka Hakka wykazującego pewne podobieństwo ortograficzne), widząc takie zdanie, jest bezradna. Znaki 佢，嘅，o系 są dla osoby mandaryńsko-języcznej tak samo niezrozumiałe jak dla Polaka nigdy nieuczącego się niemieckiego litery ö, ß, ü w związku z czym nie wiadomo nawet tego, jak je przeczytać na głos. Ideogramy 屋，企，而，边，度，呀 występują również w standardowym języku chińskim, nie zmienia to jednak faktu, że złożenia: 屋企, 而家, 边度 są dla Chińczyka nieznającego kantońskiego równie niezrozumiałe, jak słowa 'home', 'now', 'where' dla Polaka znającego wszystkie litery alfabetu, z których złożone są te słowa, ale podobnie jak Pani Krysia, niemającego nigdy potrzeby (na)uczenia się języka angielskiego.

W Hong Kongu, urzędowym językiem jest… chiński (ale nigdy oficjalnie nie sprecyzowano jaki, choć tajemnicą poliszynela jest to, że jest nim kantoński w mowie i chiński standardowy w znakach tradycyjnych w piśmie).

Innymi słowy mówi się:

kchełj¹³ge³³uk⁵⁵kchej³⁵i²¹ga⁵⁵chaj³⁵bin⁵⁵doł²²a³³?

i oficjalnie zapisuje jako:

他的家現在在哪裡？

(Oczywiście), żeby nie było zbyt łatwo, to bezpośrednia transkrypcja (orto)graficzna tego, co się mówi wygląda tak:

佢嘅屋企而家喺邊度呀？

kchełj¹³ge³³uk⁵⁵kchej³⁵i²¹ga⁵⁵chaj³⁵bin⁵⁵doł²²a³³?

a sposób, w jaki dosłownie należałoby przeczytać zdanie zapisane w chińskim standardowym:

他的家現在在哪裡？

tcha⁵³ dik⁵⁵ ga⁵⁵ in²² dzoj²² dzoj²² na¹³ lełj¹³?

Nie potrzeba głębokiej lingwistycznej wrażliwości, by zauważyć, że posługiwanie się jednym językiem w piśmie, a drugim w mowie to jak sięganie lewą ręką do prawej kieszeni. Komfortowa (i z polskiego punktu widzenia oczywista) sytuacja, w której ktoś, kto ucząc się wyłącznie mandaryńskiego zapisuje to co mówi i czyta to, co jest napisane, dla osób zgłębiających inne 'dialekty' języka chińskiego jest czymś nierealnym.

Dlaczego tak właśnie jest?

Na to, niezadane jeszcze wtedy, pytanie odpowiadałem już szczątkowo w poprzednich artykułach. Wynika to z usankcjonowanej tradycją dwoistości językowej związanej z rejestrami języka (2). Czy nie dałoby się jednak w Hong Kongu zrezygnować z języka standardowego i pisać tak, jak się mówi, zatem:

佢嘅屋企而家喺邊度呀？

kchełj¹³ge³³uk⁵⁵kchej³⁵i²¹ga⁵⁵chaj³⁵bin⁵⁵doł²²a³³?

Dałoby się. 'Dialekt" kantoński spełnia wszystkie warunki leksykalne, by stać się pełnoprawnym językiem. Przypuszczam jednak, że z takich samych powodów (historycznych[3]) jak w języku polskim nigdy nie zdecydujemy się na, tak upraszczającą życie, reformę ortograficzną…

h, ch > h

u, ó > u

rz, ż > rz

itd.

… tak Kantończycy (choć w ich przypadku wchodzą również względy polityczne) nie zrezygnują z nauki pisemnej wersji prestiżowego języka standardowego.

Metoda na skróty?

Z powyższego opisu wynika pewien wniosek: "aby nauczyć się kantońskiego (czy innego dialektu chińskiego) w pełnym znaczeniu tego słowa, należy zgłębić 1,5 języka" (dwie formy pisemne: standardowa i kolokwialna + umiejętności czytania wszystkich użytych do ich zapisu znaków po kantońsku).

Czy naprawdę trzeba się tak męczyć? Nie 'wystarczy' nauczyć się pisać w języku standardowym i mówić po kantońsku? Pokusa jest silna. W celu podtrzymania tych złudzeń jeszcze przez chwilę, poddam wcześniejsze zdanie/a pobieżnej analizie:

on (lub ona lub ono) 佢	他 on
partykuła dzierżawcza 嘅	的 partykuła dzierżawcza
dom (rodzina) 屋企	家 dom (rodzina)
teraz 而家	現在 teraz
znajdować się w 喺	在 znajdować się w
który 邊	哪 który
miejsce 度	裡 miejsce
partykuła finalna 呀?	?

Jak widać, szyk jest identyczny. Trzeba jednak pamiętać, że słowa, które w powyższych zdaniach wydają się być synonimami, zwykle nie są 100% – owymi odpowiednikami np.: 佢 v 他. (O różnicach dot. pola semantycznego pozornych odpowiedników więcej w drugiej części artykułu).

W przypadku słowa 'dom' pisemnemu standardowemu 家 odpowiada kantoński ekwiwalent złożony z dwóch sylab（屋企）uk⁵⁵kchej³⁵co nieco utrudnia aplikację wyżej przedstawionej "szybkiej ścieżki", ale z drugiej strony – z punktu widzenia osoby uczącej się japońskiego, gdzie jednemu ideogramowi na papierze odpowiadają, w zależności od konkretnego przypadku, jedna, dwie lub trzy sylaby w mowie – nie jest niczym dziwnym. Zatem teoretycznie moglibyśmy się nauczyć, że ideogram 家 w znaczeniu 'dom' należy wymawiać jako uk⁵⁵kchej³⁵ .

Uważny Czytelnik z pewnością zauważy, że oba zdania zawierają tylko jeden znak wspólny:

佢嘅屋企而家喺邊度呀？

他的家現在在哪裡？

Wspomniany ideogram 家 / 家, jak widać z przedstawionego w tabeli rozkładu wchodzi jednak w dwie niemające ze sobą nic wspólnego jednostki leksykalne. W kantońskim słowie 'teraz' 而家 i²¹ga⁵⁵, któremu poświeciłem więcej miejsca w pierwszym zamieszczonym na Woofli artykule, obecność właśnie ideogramu 家 sankcjonuje jedynie jego podobieństwo fonetyczne do drugiej sylaby słowa o niechińskiej etymologii – "iga". Zatem nawet Chińczyk nieznający kantońskiego, choć wie, że znak 家 oznacza 'dom', to w tym przypadku tę wiedzę może sobie ‘w buty wsadzić’.

Należy zaznaczyć, że z honoryfikatywnego punktu widzenia obydwa zdania są tak samo ‘grzeczne’, oznaczone na zielono nie jest żadnym slangiem, lecz normalnym – kolokwialnym sposobem wyrażenia informacji graficznej w postaci ustnej. Choć pewnie jeszcze trudno w to uwierzyć, to powyższy przykład dobrze ilustruje to, że Kantończycy mają niejako dwa zestawy słów –'mówionych' i 'pisanych', nie da się tego porównać do sytuacji w jakimkolwiek znanym mi choćby pobieżnie europejskim języku bez zbytniego spłycania tego zagadnienie. Pozostaje tylko uwierzyć, że my Polacy mamy jedno słówko: ‘teraz’, które używamy i w mowie i w piśmie. Kantończycy mają dwa takie słowa: ‘teraz1’ 現在 i ‘teraz2’ 而家 których znaczenie jest identyczne. W dokumentach zawsze pojawi się słowo ‘teraz1’ 現在, a w mniej formalnej prasie mogą pojawić się obydwa: ‘teraz1’ 現在 i ‘teraz2’ 而家 w zależności od wielu różnych czynników, które zostaną opisane w artykule "[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu". Gdyby jednak sporządzić ‘dosłowną’ transkrypcję (chińskimi znakami) najbardziej formalnej przemowy jakiegoś oficjała, to użyto by ortograficznej formy w rzeczywistości wypowiedzianego słowa ‘teraz2’ i²¹ga⁵⁵ 而家, a nie bardziej formalnego – "papierowego" ‘teraz1’ 現在 in²² dzoj²². Jak widać, przeplatanie się rejestrów jest sprawą złożoną.

W zdaniu w chińskim standardowym dwa razy – w różnych jednostkach leksykalnych – pojawił się morfem 在 , a w kolokwialnym kantońskim ani razu. Chcąc uprościć sobie życie (ale czy na pewno?) należałoby zatem w pierwszym przypadku odczytywać 現在 jako i²¹ga⁵⁵ （而家）a w drugim 在 jako chaj³⁵ （喺）. I tym razem adepci języka japońskiego zmagają się z podobnym problemem, gdy ten sam ideogram ma wiele, często zupełnie różnych, czytań. Zatem i to nie jest nie do przeskoczenia.

Ułatwieniem jest obecność takich słów jak 實在 ‘w rzeczywistości’, które można użyć zarówno w ‘Standardowym chińskim pisemnym’ jak i w języku kolokwialnym. Wiele słów pojawia się zarówno w języku mówionym i pisanym (choć brzegowe modelowe zdanie zostało akurat tak dobrane by ukazać możliwie radykalnie graficzną odrębność obydwu form). Jest to wynikiem albo wzajemnego wpływu języka mandaryńskiego na kantoński (i vice versa), lub tego, że dane słowo wywodzi się z języka chińskiego klasycznego (choć oczywiście inaczej się je odczytuje w języku kantońskim i mandaryńskim). Drugi z tych przypadków można porównać do pochodzącego z łaciny słowa ‘status quo’. W języku polskim odczytujemy je jako [status kwo], a w angielskim, choć zapisujemy tak samo, to jednak wymawiamy je inaczej [stejtus kłoł].

Pomimo różnych bocznych ślepych uliczek wydaje się, że "szybka ścieżka" – nauczenie się języka w taki sposób, aby pisać w języku standardowym i wymawiać słowa go tworzące traktując je jak formalne odpowiedniki kolokwialnych słów kantońskich – jest możliwa. Do podobnego przekonania (3) doszedł również Profesor Richard VanNess Simmons, autor książeczki do nauki dialektu szanghajskiego "Shanghainese – Dictionary & Phrasebook", zamieszczając w niej słowa i zdania napisane zgodnie z ortografią standardowego języka chińskiego (mandaryńskiego), jednocześnie zupełnie ignorując ortograficzne tradycje języka szanghajskiego (4).

W tym przekonaniu pozostańmy i my, nim obrócimy je w perzynę w drugiej części artykułu.

[1] Znaku po lewej nie da się wpisać na komputerze, wygląda on jak tradycyjny wariant – 喺 z usuniętym fragmentem 亻, można go również zgodnie z metodą IDS zapisać w postaci złożenia: 口系 lub stosując opisaną wcześniej konwencję graficzną jako: o系.

[2] Nawet niektórzy Kantończycy wbrew naocznym faktom twierdzą, że skoro język kantoński jest językiem kolokwialnym (mówionym), to nie da się go zapisać.

[3] A nie z braku lokalnego patriotyzmu nieustannie osłabianego wpływami administracji Chińskiej Republiki Ludowej.

Literatura uzupełniająca:

Bauer R.S. The Hong Kong cantonese speech community, Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1984, tom 13.
Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong, Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1988, tom 17.
Simmons R.V. Shanghainese-English / English-Shanghainese Ditionary & Phrasebook, Hippocrene Books Inc., New York, 2011.
Eccles L. Shanghai Texts. MLS Macarthur Linguistic Studies No. 1, Western Sydney Univ., Macarthur (Australia). Language Acquisition Research Centre, 1997.

Zobacz również:

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

[MN26] O współistnieniu mandaryńskiego, kantońskiego i klasycznego języka chińskiego; 三及第

Opublikowane 5 listopada, 201527 sierpnia, 2016 przez Michał Nowacki

2 komentarze

Jądrem poprzedniego odcinka była następująca konstatacja: w XX w. język oparty na „mowie urzędników” (mandaryńskim) przekształcono w na wpół sztuczny język pisemny, który przejął literackie funkcje klasycznej chińszczyzny, stając się najbardziej powszechną i zarazem powoli oficjalną formą pisemną chińskiego we wszystkich regionach Chin, również tam, gdzie nigdy wcześniej nie posługiwano się w mowie mandaryńskim.

Jednak były i są nadal pisemne formy języków kolokwialnych m.in. kantońskiego niebazujące na mandaryńskim. Ilustracja różnic między pisemnym mandaryńskim i kantońskim jest ukazana w XIX- wiecznym tekście napisanym w klasycznym języku chińskim oraz siedmiu dialektach reprezentujących pięć z wcześniej wymienionych grupy języków, w tym mandaryńskiej i kantońskiej (Yue)(1,2):

chiński klasyczny

mandaryński

kantoński

居處不莊非孝﹐

事君不忠非孝﹐

蒞官不敬非孝﹐

朋友不信非孝﹐

戰陣無勇非孝。

平日在家裏住着若不端方穩重的就算不得孝﹐

事奉君王若不誠寔盡心得也算不得孝﹐

臨民作官若不小心愼重的也算不得孝﹐

交朋友若沒有信實的也算不得孝﹐

出兵打仗若不能奮勇爭先的也算不得孝。

坐立唔端正唔係孝﹐

服事人君唔盡心唔係孝﹐

做官唔謹愼唔係孝﹐

交朋友唔信實唔係孝﹐

打仗唔出力唔係孝。

‘Niegodnym jest poruszać się i zachowywać bez dostojeństwa, nie godzi się nielojalnie służyć swojemu władcy, niegodne jest beztroskie piastowanie publicznego stanowiska, niegodnym jest zachowywać się nieszczerze wobec przyjaciela, nie godzi się stchórzyć w czasie bitwy’.

(frazy dotyczące postępowaniu wbrew „nabożności synowskiej” 孝 (chin. klas. 非孝, mand. 算不得孝, kant. 唔係孝 – jednej z cnót konfucjańskich – świadomie zastąpiłem szerszym, bardziej ogólnym pojęciem „niegodnego” zachowania).

Bez wdawania się w głębszą analizę powyższego tekstu widać, że podobieństwo tych języków jest iluzoryczne. Warto jednak wspomnieć, że wersja w języku mandaryńskim jest raczej bardziej rozbudowanym omówieniem czy też komentarzem wersji w języku klasycznym, niż najprostszym możliwym tłumaczeniem; to raczej bardzo luźna interpretacja, stąd tak przeraźliwa długość względem ‘skondensowanego’ oryginału. To jednak dobrze pokazuje ‘skalę’ interpretacyjnych problemów, z jakimi zmaga się każdy czytelnik klasycznych tekstów. Niemniej jednak przedstawiony przykład oddaje tendencję, jeśli chodzi o długość tekstów tworzonych w tych trzech językach: mandaryński > kantoński > klasyczny. Czytelnik z pewnością dostrzeże leksykalne punkty wspólne (np.: 朋友 'przyjaciel') powyższych wersji, jednak obecność pojedynczych znanych słów z jednego 'dialektu' wcale nie gwarantuje zrozumienia tekstu napisanego w innym języku.

Stan przejściowy rewolucji językowej

Warto jeszcze raz podkreślić, że przed Rewolucją Kulturalną na terenach kantońsko–języcznych w piśmie posługiwano się chińskim klasycznym w sytuacjach bardziej oficjalnych i kolokwialnym kantońskim w mniej formalnej komunikacji. Wprowadzany nowy pisemny język – chiński standardowy, wymawiany na południu zgodnie z prawidłami lokalnych dialektów, był przez pewien czas nauczany równolegle z chińskim klasycznym. To spowodowało, że na tamtym obszarze, gdzie większość ludzi nie miała wcześniej styczności z językiem mandaryńskim, w piśmie posługiwano się hybrydą mandaryńskiego, klasycznego chińskiego ze sporadycznymi elementami kantońskiego. W połowie XX w. popularne były artykuły i opowiadania w stylu pisarskim zwanym 三及第. Jednak twory tego typu powstawały już znacznie wcześniej – jeszcze w czasach panowania dynastii Qing 清朝 . Przykładem jest powieść pt.:《俗話傾談》 autorstwa 邵彬儒 opublikowana w 1871 r. Użyte w niej trzy różne style chińskiego wynikają nie tylko ze swoistego bałaganiarstwa [1], ale miały również na celu zróżnicowanie rejestrów. Zdania / fragmenty w chińskim klasycznym nadawały ton formalny, w standardowym pisemnym chińskim – neutralny, kantoński z kolei służył do wprowadzenia wrażenia potoczności, lokalnej mowy oraz slangu.

Z kolei poniżej zamieściłem fragment tekstu z egzemplarza gazety wydanej w 1947 r. (3, 4, 5):

亞個後生仔入到來之後, 望見亞麗娥, 就好有禮咁鞠一個躬, 然後尊呼麗娥一聲小姐, 就曰: "邊位係關麗娥小姐呢?" 麗娥答之曰: "我就係嘞!" 亞個後生仔聞言, 即從個袋處拈左一封信出來, 對麗娥曰: "我地舖頭嘅司理有封信俾關小姐你喎!" 言已, 雙手將信遞上, 然後又行左一個鞠躬禮方才告退. 當亞後生仔遞亞封信上來時,麗娥已一眼就[哨]倒亞的乃係亞華嘅字跡來, 個心立即有如火船開行時的機器郁動咁, 揸信亞隻手亦自自然然咁震顫, 但因為心急想睇亞封信, 不暇再多加思索, 即刻用手拆開封信, 亞封信被拆開之後, 信內露出則為一般商場慣用之紅線間行信紙, 益證明亞封信乃係亞華所發者無疑. 麗娥再跟手翻開信肉來睇, 則第一個觸于眼廉者乃為一個"親"字, 繼觸于眼廉者, 則為一個"愛"字, 麗娥一睇左呢兩個字, 當堂掩羞沉思, 神態如痴, 又悲又喜. 悲者, 乃因自己當年貪圖富貴, 誤嫁表哥. 喜者, 乃喜華哥餘情未斷, 舊情猶在, 不以已曾事過人為念.

(Fragmenty, które nie są oznaczone żadnym kolorem są zrozumiałe (ale tylko na piśmie!) zarówno przez użytkownika języka kantońskiego jak i mandaryńskiego, chociaż niektóre konstrukcje znacznie częściej występują w języku mandaryńskim (różnica leksykalna; np. 來 zamiast stricte kantońskiego 嚟), a inne w kolokwialnym kantońskim ( natomiast użycie 入 jest bardziej charakterystyczne dla kantońskiego, w mandaryńskim częściej w takim kontekście występuje 進) choć są spotykane w obu. Takich sytuacji w powyższym tekście można wskazać znacznie więcej. Wytycznie ścisłej granicy (na papierze!) pomiędzy kantońskim i mandaryński nie zawsze jest możliwe i celowe.

Ruch promujący powstawanie literatury pisanej w dialektach （方言文學運動）

W latach 1947 – 49 lewicowi intelektualiści z Hong Kongu stanęli na czele ruchu promującego używanie – jako narzędzia propagandowego dla rewolucji – tekstów pisanych w dialektach, a więc w językach, którymi ludzie posługują się w mowie w życiu codziennym. Chociaż działanie to nie odbiło się zbyt szerokim echem, jednak zaowocowało powstaniem tekstów w 'czystym' dialekcie kantońskim tj. bez wtrętów z języka mandaryńskiego czy klasycznego chińskiego. Przytoczony niżej fragment artykułu, obrazującego refleksje i rozterki 華嘉'a – czołowego przedstawiciela wspomnianego ruchu – dość wiernie oddaje ówczesny język kolokwialny Kantończyków (6).

(Na marginesie; jak wielokrotnie historia pokazała, "rewolucja [prędzej czy później] zjada własne dzieci". 1 października 1949 r. proklamowano powstanie Chińskiej Republiki Ludowej, której aparat przez lata walczył (i walczy nadal) o wyrugowanie dialektów z użycia, co oficjalnie ma zwiększyć stopień spoistości społeczeństwa, usprawnić zarządzanie państwem, a przy okazji wzmocnić kontrolę nad przepływem informacji.)

"寫乜嘢好呢?

O czym tak właściwie pisać?

呢一排, 响報紙副刊同雜誌上, 都好少見方言文藝嘅作品發表, 因此, 少不免就有的人會咁樣覺得: 方言文藝呢味嘢, 講下就得, 實行起來就唔係幾得.

Ostatnimi czasy, przeglądając czasopisma i dodatki do gazet, bardzo rzadko natrafiam na opublikowane teksty napisane w dialektach. To prowadzi do sytuacji, w której ludzie będą myśleć w następujący sposób: można mówić o dialektach, ale właściwie nie wypada w nich pisać.

而家趁大公報嘅"方言文學"兩週刊要出版, 我想就呢個問題講幾句, 講得唔對, 請大家指教.

Chciałbym teraz, korzystając z okazji, jaką daje publikowana co dwa tygodnie kolumna – "Dialektyczna literatura" w 大公報 [nazwa gazety], poruszyć w kilku zdaniach tę kwestię. Jeśli napiszę coś, co nie jest poprawne, proszę czytelników o stosowną informację.

近來少見廣東話 (或者其他嘅話) 寫嘅文章發表確係事實, 不過呢件嘢講起嚟有兩個原因:

Faktem jest, że ostatnio rzadko widuję artykuły napisane w języku kantońskim (lub innych dialektach), jednakże są dwa powody tego, o czym napomknąłem:

一個係以為寫親方言文藝就要寫龍舟木魚, 即係話要用廣州嘅民間形式來寫至得;

pierwszy wynika z błędnego przekonania, że chcąc tworzyć literaturę dialektyczną, trzeba pisać pioseneczki w stylu 龍舟 (dosł. smocze łodzie) czy 木魚 (dosł. drewniane ryby), innymi słowy, że literatura dialektyczna służy wyłącznie do pisania kantońskich form literackich o charakterze ludycznym.

另一個係以前喜歡寫方言文藝嘅人, 都有的唔知寫乜嘢好.

Innym powodem jest to, że ci, którzy niegdyś lubili tworzyć literaturę dialektyczną, też już trochę nie wiedzą, o czym tak właściwe w ten sposób [można / wypada] pisać.

呢兩個原則確係使到寫方言文藝嘅人頭痛, 就算我自己, 都曾經為呢件嘢想左好耐, 想來想去都想唔通, 想唔通就寫唔出, 寫唔出又點有得發表呢?

Te dwie kwestie, tych, których zabierają się za literaturę dialektyczną przyprawiają o ból głowy. Z resztą i ja sam już wcześniej myślałem o tej sprawie przez bardzo długi czas, łamiąc sobie nad tym głowę zastanawiałem się bez większego przekonania. Bez przekonania nie da się niczego napisać, a skoro niczego się nie napisze, to jakże można cokolwiek opublikować? [Błędne koło]

華嘉

一九四九三月九日

(9.3.1949)

Pytania retoryczne (?)

Rozterki 華嘉'a tylko pozornie wydają się przesadzone. Nie będzie to w pełni równoległy przykład, ale spójrzmy na artykuł, w którym Karol zaprezentował napisane przez siebie opowiadanie w gwarze wielkopolskiej. Problem jest podobny – o czym można w taki sposób pisać? Czy da się w takiej formie opublikować tylko opowiadanie, czy też całą powieść? W przypadku powieści należałoby ograniczyć się do użycia dialektu wielkopolskiego tylko w dialogach część narracyjną pisząc we wzorcowym języku polskim czy też można zaszaleć, tak jak to uczynił Karol, i w obydwu posłużyć się dialektem? Kolejnym ważnym pytaniem jest do / dla kogo (odbiorca – target) można tak pisać? Czy na pewno taka forma jest właściwa (czy wypada?) w korespondencji z profesorem polonistyki specjalizującym się w gwarze wielkopolskiej? Czy można w takiej formie publikować w prasie artykuły na tematy "poważne"?

Na te i inne pytania… nie odpowiem, jeśli chodzi o gwarę wielkopolską, ale w kolejnych artykułach będę stopniowo szkicował odpowiedź dla niezwykłego – pod względem mnogości rejestrów – zjawiska, jakim jest język kantoński.

Na pytanie 華嘉'a 40 lat później odpowiedzi dostarczył 陳慶佳 (tworzący pod pseudonimem 阿寬), wydając jedną z pierwszych powieści 小男人周記 (ang. "Diary Of The Little Man") napisanych w całości w ' dialekcie' kantońskim, mogłaby brzmieć ona – "o życiu". Wkrótce ukazała się kolejna część książki, na jej podstawie powstało popularne słuchowisko radiowe oraz dwa filmy (小男人周記 i 小男人周記2).

μ ruch społeczny internautów z Hong Kongu

Nadtonem tego przełomowego wydarzenia są współcześnie powstające powieści (wszystkie dostępne legalnie on-line, a mimo tego wydania książkowe są bestsellerami) pisane przez generację młodych pisarzy (niemal wyłącznie mężczyzn! – co może dziwić ze względu na duże stężenie miłosnej tematyki w tego typu twórczości) (薛可正《男人唔可以窮》 – powieść już doczekała się ekranizacji, 《男人唔可以窮貳》, 栢原太賀《後香港小男人網上日記》, 八輩子的約定《我老母話我有未婚妻》，《一個旅程, 俾個港女搞到玩得唔係咁開心》 , 孔明《要生存先要殺死自己》, 張飛人《我將一位宅女變成女神，然後再將自己變成佢隻兵》; 賈子《七不思議食女事件》 i jednej z nielicznych w tym gronie kobiet – Debbie Cheung 《一個甜故》 , które pierwotnie ukazywały się we fragmentach na popularnym w Hong Kongu forum 香港高登, a następnie – choć tylko niektóre z nich – w całości na portalu 紙言 [sikoto] – (ideogramy w nazwie czytane zgodnie z lekcją języka japońskiego).

W jednym z kolejnych artykułów pobieżnie omówię budowę – jeśli chodzi o zróżnicowanie rejestrów kilku fragmentów różnych wariantów powieści (chodzi tu głownie o relację języka użytego w dialogach do tego stosowanego w narracji). Oczywiście zagadnienie wiąże się z zastosowaniem w jednych partiach tekstu kolokwialnego języka kantońskiego, a standardowego języka chińskiego w innych. Do tego ciekawego, z lingwistycznego punktu widzenia dualistycznego zjawiska, które można by – poprzez analogię – roboczo nazwać 二及第 wrócę w odpowiednim czasie, chociaż przykład takiej "bałaganiarskiej" formy wypowiedzi przytoczyłem już w jednym z wcześniejszych artykułów.

Współczesny język kantoński

Nim przejdę do ukazania zasadniczych różnic pomiędzy językiem kantońskim i standardowym językiem chińskim (będzie to tematem przewodnim dwóch kolejnych artykułów z tego cyklu), rzut oka na sytuację obecną.

Chiński – kantoński to język, którym posługuje się 70-100 mln ludzi, głownie w południowo- wschodnich Chinach (prowincje Guang Dong 廣東 i Guang Xi 廣西 oraz w Specjalnych Regionach Administracyjnych – Hong Kong’u 香港 i Macau 澳門), a także w Malezji, Singapurze, Europie (głównie w Wielkiej Brytanii), Australii, Fidżi i Północnej Ameryce. Jest drugim pod względem liczby użytkowników i prestiżu językiem należącym do rozległej rodziny języków chińskich. Do dziś pełni funkcję lingua franca wśród chińskiej diaspory. (7, 8, 9)

Współczesny kantoński jest ciekawym połączeniem sięgającej tysiące lat wstecz tradycji z nowoczesnością. Z jednej strony zachował znacznie więcej śladów starożytnych korzeni, niż większość innych, używanych do dzisiaj, języków chińskich, z drugiej jednak, pomimo tak silnego przywiązania do tradycji, Kantończycy chętnie adoptują terminy obcojęzyczne szczególnie pochodzące z angielskiego, po czym adaptują je na potrzeby własnego języka. Znaczny wpływ ma również hongkońska kinematografia generująca wiele slangowych wyrażeń, które wprowadzane do mowy ewoluują, po czym gwałtownie zostają zarzucone na rzecz nowszych, modnych terminów. W wyniku tych procesów kantoński jest językiem niezwykle żywym, bogatym i różnorodnym. (8)

Pomimo dominującej pozycji mandaryńskiego rola kantońskiego wcale nie maleje, lecz jako język biznesu i hongkońskiej popkultury stale cieszy się wysokim prestiżem. Jest to również rezultatem nieustannego ekonomicznego rozwoju przybrzeżnych rejonów z wiodącą rolą prowincji Guang Dong. Wielu chińskich studentów, dla których jest to język obcy, podejmuje naukę kantońskiego, aby w przyszłości móc skutecznie prowadzić interesy w Hong Kongu i Kantonie (Guang Zhou). (9, 10)

Na obszarach kantońskojęzycznych mieszkańcy Hong Kongu i Macau oficjalnie posługują się kantońskim [2] w mowie i używając znaków tradycyjnych [3] standardowym chińskim w piśmie, a w sytuacjach nieoficjalnych pisemnym kantońskim [4]. Natomiast w prowincjach Guang Dong i Guang Xi mówią oficjalnie po mandaryńsku (tj. Putonghua – czyli standardowym chińskim mówionym [5]) oraz nieoficjalnie i praktycznie po kantońsku, natomiast w piśmie posługują się znakami uproszczonymi [6] w standardowym chińskim oraz nieoficjalnie pisemnym kantońskim.

Transkrypcja (orto)graficzna języka mówionego – Putonghua bardzo przypomina współczesny standardowy chiński pisemny. Zatem "to, co się pisze, jest tym, co się mówi" i na odwrót, co czyni język ten prostszym w nauce. Jednak tego typu zbieżność nie dotyczy kantońskiego. Patrząc w ten sposób, można by stwierdzić, że kantoński jest językiem o olbrzymiej różnorodności wyrażeń, a to z tego względu, że silniejszy nacisk jest kładziony na skuteczne porozumiewanie się, niż na ścisłe stosowanie gramatycznych zasad.

Z jednej strony kantoński, podobnie jak i inne języki chińskie, sprawia wrażenie bardzo prostego pod względem gramatyki – czasowniki mają tylko jedną formę, nie odmieniają się przez czasy, liczby czy rodzaje, brak tutaj przypadków, rodzajów gramatycznych, nie ma konieczności uzgadniania liczb, rodzajów itd., łączniki wyrazów (przyimki, spójniki) bardzo rzadko występują.

Z drugiej jednak możliwość poprawnego zrozumienia czy skonstruowania wypowiedzi jest determinowane właściwą, ściśle określoną pozycją wyrazów (czy raczej morfemów) w zdaniu. Wyliczanie jakichkolwiek elementów wymaga wcześniejszego sprecyzowania, do której z kilkuset różnych klas dany obiekt, w tym kontekście, należy. Ponadto w przeciwieństwie do języków europejskich, w kantońskim niemal każda sylaba niesie w sobie cały pęk znaczeń, a to które z nich się „ujawnia” często zależy od sąsiedztwa pozostałych elementów wypowiedzi (2). Rozbudowany system fonetyczny oraz niezwykle złożona grafia dopełniają obraz tego języka. Niesamowite wydaje się również zjawisko polegające na tym, że język którym się mówi i ten, którym się formalnie pisze mają ze sobą niewiele wspólnego (nie mam tu na myśli slangu, lecz "normalny" język codziennego użytku) , co więcej Kantończycy często czytając na głos dokonują szybkiej parafrazy [7] tego, co jest napisane na język mówiony, którym przekazaliby tę samą informację w rozmowie, de facto ignorując język pisany (8), ale więcej o tym w kolejnych dwóch odcinkach. ([MN27] i [MN28]).

[1] Używany termin 三及第文體 – stanowiący zbiorczą nazwę dla współcześnie powstających "bałaganiarskich tekstów" będących swoistą mieszanką słownictwa i składni charakterystycznych dla kantońskiego, standardowego języka chińskiego, klasycznej chińszczyzny oraz zapożyczeń głównie z języka angielskiego ma nacechowanie pejoratywne. Sarkastyczny wydźwięk tego słowa 三及第 dobrze oddaje użycie go jako określenia na nieumiejętnie ugotowany ryż （三及第飯）tj. złożony z trzech 三 warstw: górnej – niedogotowanej, dolnej – przypalonej i trzeciej pomiędzy nimi – jedynej nadającej się do spożycia (12).

三及第文體 będzie również jednym z głównych tematów artykułu "[MN29] Rejestry języka chińskiego – zasada odpowiedniości stylu".

[2] ang. Spoken Cantonese

[3] ang. Traditional Chinese

[4] ang. Written Cantonese

[5] ang. Standard Spoken Chinese

[6] ang. Simplified Chinese

[7] ang. diglossic paraphrasing

Literatura:

Williams, S.W., et al., A Syllabic Dictionary of the Chinese Language Arranged According to the Wu-Fang Yüan Yin [五方元音] and Alphabetically Rearranged According to the Romanization of Sir Thomas F. Wade, Tongzhou 通州: North China Union College, 1874.
Chan T. Orthographic Change: Yue (Cantonese) Chinese Dialect Characters in The Nineteenth and Twentieth Centuries. Ohio : The Ohio State University, 2001.
晚香，芳華虛度，香港，紅綠，一九四七年十月八日(8.10.1947).
Snow D. Written Cantonese and the rise of written vernaculars, (handouts), Nanjing University
Snow D. Written Cantonese and Implications for Hong Kong, (handout, presentation), Nanjing University
華嘉，寫乜嘢好呢?，香港，大公報，一九四九三月九日(9.3.1949).
Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa : Wydawnictwo akademickie Dialog , 2000.
Baker H., Ho P.K. Teach Yourself Cantonese. London : Hodder Education, 2006.
Matthews S., Yip V. Cantonese: A Comprehensive Grammar. London and New York : Routledge, 1994.
郑定欧，潘小洛. 新编今日粤语. 北京 : 北京语言大学电子音像出版社, 2007.
Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong, Cahiers de linguistique – Asie orientale.,1988, tom 17.
Yau S.C. Cahiers de Linguistique – Asie Orientale, 2004, tom 33.

Zobacz również:

[MN25] Geneza powstania standardowego języka chińskiego

Opublikowane 30 września, 201513 marca, 2016 przez Michał Nowacki

7 komentarzy

Odmiany, typy, rodzaje i standardy języków chińskich

Już przy pierwszym spotkaniu z językiem chińskim warto uzmysłowić sobie, co tak właściwie kryje się pod tym ogólnym terminem, albowiem wbrew obiegowej opinii chiński ≠ mandaryński. Szczególne istotne jest ukazanie relacji między językiem mówionym a językiem pisanym. Prowadzona w poniższym cyklu artykułów dyskusja ma na celu zarysowanie "problemu", jakim jest bogactwo rejestrów języka mówionego nierozdarcie związana z dodatkowym parametrem – dialektycznością oraz różnorodność form pisemnych, z których każda może ponadto występować w dwóch systemach (orto)graficznych.

Jeśli kiedykolwiek chwila nudy pchnie w objęcia języka chińskiego, warto wpierw określić sobie cel działania i, przynajmniej spróbować, odpowiedzieć na pytanie: "do czego, tak właściwie, ma on posłużyć w przyszłości"? Racjonalny wybór wąskiego wycinka z bardzo rozległego zjawiska, jakim jest język chiński, pozwoli bowiem zaoszczędzić wiele czasu marnowanego chociażby na błądzeniu między wzajemnie przenikającymi się rejestrami (slangiem, mieszaniem kodów[1], nieformalnym, neutralnym, formalnym, do tego w wariancie bardziej północno- lub południowo-chińskim) i systemami pisma (tradycyjnym, uproszczonym). Wstępna analiza może również pomóc podjąć fundamentalną decyzję – czy w ogóle nie zrezygnować z uczenia się systemu graficznego i ograniczyć się tylko do języka mówionego lub na odwrót – skupić się na treningu formy graficznej, a może jedynie na rozumieniu tekstu pisanego. W tym i kilku kolejnych artykułach pokażę, że pismo i mowa mogą, czy wręcz muszą być traktowane oddzielnie. Zjawiska te, zgodnie z moimi zainteresowaniami, przedstawię głównie z pozycji kantońskiego, choć tak na prawdę wiele z nich dotyka również innych języków chińskich i ich dialektów.

Geneza powstania języka chińskiego standardowego

W Chinach od zawsze istniał i dalej istnieje podział na język pisany i język mówiony (który też można zapisać). Zrozumienie obecnego stanu rzeczy wymaga cofnięcia się aż do roku 1279, w którym to, wraz ze wstąpieniem na tron dynastii mongolskiej, stolica cesarstwa po raz pierwszy znalazła się na północy imperium – w Pekinie. Fakt ten zdecydował o wyższości kolokwialnego języka stolicy, a także jej okolic nad innymi dialektami. Była to nie tylko mowa miejscowej ludności, ale również urzędników, którzy właśnie w Pekinie zdawali najwyższej rangi egzaminy mandaryńskie, po czym rozjeżdżali się po całym cesarstwie. Język ten stał się z czasem również medium teatru, powieści i opowieści rozpowszechnianych przez ulicznych gawędziarzy. Nie powinno zatem dziwić, że to właśnie „mowa urzędnicza” stała się w XX w. podstawą współczesnego chińskiego standardowego. (1)

Tymczasem dopóki trwało cesarstwo chińskie, panował stan dwoistości językowej. Językiem oficjalnym, tj. urzędowym i zarazem oficjalnie uznawanej literatury, był klasyczny język chiński 文言, będący kontynuacją języka archaicznego z czasów dynastii Han. (1) Chiński klasyczny – język pisemny niemający odpowiednika w mowie – był zarazem niekwestionowanym, prestiżowym standardem literackim aż do lat 20-tych XX w. w związku z czym większa część nie tylko starożytnej, ale również tej, którą w Europie nazwalibyśmy piękną, chińskiej literatury została zapisana przy jego użyciu. Z powodu swojego skomplikowania, zarówno jeśli chodzi o czytanie jak i pisanie, tylko znakomicie wykształceni obywatele byli w stanie się nim sprawnie posługiwać, podczas gdy większość społeczeństwa nie potrafiła w nim ani pisać, ani czytać.

Jednocześnie mówiono na co dzień językiem kolokwialnym i coraz częściej przy jego użyciu powstawała literatura, oficjalnie nieuznawana, lecz czytana i lubiana. Język, w którym ją tworzono nazwano 白話 (‘biała / zrozumiała mowa’). (1)

Gramatyka klasycznego języka chińskiego nie ulegała żadnym istotnym przemianom, inaczej jednak było ze słownictwem, które należało dostosowywać do wymogów współczesności. Chińczycy, nie zdając sobie sprawy ze zmian w obszarze fonetyki i postępując zgodnie z wielowiekową tradycją, czytali znaki pisma tak, jak się je aktualnie na danym terenie wymawiało w języku kolokwialnym. Zachodzące od czasów starożytnych poważne zmiany fonetyczne (stopniowe zmniejszanie ilości wygłosów i nagłosów powodujących, że sylaby dawniej brzmiące odmiennie stały się homofonami) dotykające słownictwa kolokwialnego powodowały, że coraz więcej słów musiało przybrać formy polisylabiczne, aby stać się odróżnialnymi od innych leksemów. Monosylabiczne słownictwo klasycznego języka chińskiego, czytane zgodnie z zasadami ówczesnej fonetyki, sprawiało, że tekst stawał się w dużej części po prostu niezrozumiały. To doprowadziło do sytuacji, w której pod koniec XIX wieku tekst klasyczny nie nadawał się już do recytacji czy odczytywania na głos, lecz był przeznaczony jedynie do cichego czytania. Ponadto ówczesne maniery niejako nakazujące piszącemu ukazanie swojego kunsztu i dogłębnej znajomości dzieł dawnych znakomitości sprawiły, że nowo powstająca literatura klasyczna stała się często niezrozumiała, nawet dla wysoko wykształconych Chińczyków, już w momencie jej wydania. (1)

Języki kolokwialne[2] 『話』

Języki chińskie – mówione dzieli się zwykle na 7 grup. Posługując się geograficznym kryterium, kierując się z północy na południe są to:

Mandaryńskie 官,
Wu 吳,
Gan 贛,
Xiang 湘,
Min 閩,
Hakka 客家
Yue 粵 (1; 5).

Dla przykładu: językami tej ostatniej – 粵語 (z których najważniejszym jest kantoński 廣東話 utożsamiany zwykle z dwoma najbardziej prestiżowymi odmianami: standardowym językiem stolicy prowincji Guang Dong – Guang Zhou – 廣州話 oraz mową specjalnego regionu administracyjnego – Hong Kongu – 香港話) według rozmaitych szacunków posługuje się 56 – 72 milionów użytkowników (jako pierwszym językiem) na całym świecie (1; 2; 5). Ocenia się, że w samych Chinach rodzimi użytkownicy stanowią ok. 5% populacji (1; 5). Dla porównania językami mandaryńskimi posługuje się w mowie 867 milionów osób w Chinach (70% populacji (1)) oraz w sumie 874 milionów na całym świecie (5). Mandaryński, do którego należą Putonghua 普通話 (w Chinach kontynentalnych bazujący na dialekcie stolicy – Pekinu ) i Guoyu 國語 (na Tajwanie) jest traktowany jako standardowa forma chińskiego mówionego, na której oparta jest również standardowa forma pisemna (tzw. standardowy chiński pisemny).

Liczby liczbami, aczkolwiek warto mieć na uwadze, że nasze europejskie spojrzenie nieco tu zawodzi, albowiem znajomość więcej niż jednego języka chińskiego nie jest czymś niezwykłym. Skoro ojciec i matka pochodzą z innych części Chin i przeto mówią różnymi językami (kolokwialnymi), na podwórku mówi się w lokalnym dialekcie, a w szkole w języku mandaryńskim, to właściwie jakim językiem posługuje się modelowy, dorastający obywatel? Konieczność wyboru jednego akceptowanego przez ankietera, znacznie upraszcza / zamazuje tę niejednoznaczną sytuację.

Odmiany chińskiego pisemnego 『文』

Chiński pisemny jest dzielony zwykle na dwie grupy: wspomniany już wcześniej klasyczny 文言文 i oraz kolokwialny 白話文. Należy jednak ‘białą mowę’ 白話 utożsamiać, ze zbiorczym terminem obejmującym wszystkie formy pisemne języka kolokwialnego używane do celów mniej prestiżowych, takich jak literatura popularna. Aby zmniejszyć poziom analfabetyzmu 白話 jako język dla dużej części społeczeństwa bardziej podobny, a przez to łatwiejszy w piśmie i czytaniu, zaczął zdobywać coraz większą popularność. Nowoczesne formy 白話 w I poł. XX w. przekształcono w na wpół sztuczny język pisemny（白話文） jedynie oparty na „mowie urzędników” czyli mandaryńskim. W krótkim czasie na fali Rewolucji Kulturalnej przejął on literackie funkcje klasycznej chińszczyzny stając się najbardziej powszechną i zarazem powoli oficjalną formą pisemną chińskiego we wszystkich regionach Chin, również tam, gdzie nigdy wcześniej nie posługiwano się w mowie mandaryńskim, a zatem także w prowincji Guang Dong oraz w koloniach: angielskim Hong Kongu[3] i portugalskim Macau[4]. Dzisiaj skutkuje to tym, że znając chiński z łatwością (uwzględniając oczywiście konieczność konwersji znaków uproszczonych na tradycyjne i vice versa) można porozumieć się na piśmie, np.: za pomocą maila, z każdym Chińczykiem, także z tym z Hong Kongu.

Możemy zatem powiedzieć, że dawniej językiem pisemnym panującym na całym obszarze Chin był chiński klasyczny. Chcąc przeczytać na głos tekst w nim zapisany (w czasach, gdy miało to jeszcze sens) Chińczyk z obszaru mandaryńskojęzycznego przeczytałby go w sposób taki, w jaki mieszkańcy posługujący się lokalnym dialektem mandaryńskim wymawiali znaki użyte do jego zapisu. Analogicznie, ten sam tekst zostałby odczytany na głos w inny sposób przez mieszkańca regionów kantońsko– czy szanghajskojęzycznych. Jednak zapis graficzny tej samej, pod względem treści, codziennej rozmowy dwóch chińczyków z obszaru mandaryńskojęzycznego różniłby się pod względem leksyki i składni od konwersacji pomiędzy dwoma mieszkańcami regionu szanghajskojęzycznego, który z kolei byłby odmienny również od rozmowy dwóch Kantończyków.

Żeby zrozumieć skutek zastąpienia języka klasycznego formą graficzną jedynie bazującą na bezpośredniej transkrypcji ortograficznej jednego z dialektów języka mandaryńskiego, posłużę się pewną uproszczoną projekcją. Dawniej na terenie dzisiejszej Francji, Włoch i Hiszpanii królowała łacina. Wyobraźmy sobie teraz sytuację, gdy z jakichś wyimaginowanych względów wiodącą rolę przejmuje jeden z dialektów języka francuskiego np. orleański, który do tej pory miał podobny status języka kolokwialnego, jak galicyjski w Hiszpanii czy sycylijski we Włoszech. I nagle, acz stopniowo łacina jest wyrugowywana z obszarów Francji, Włoch i Hiszpanii, a jej funkcję przejmuje twór oparty na (orto)graficznej transkrypcji języka orleańskiego. W takiej sytuacji tekst zapisany w tym 'nowym' języku byłby odczytywany przez Sycylijczyka zgodnie z zasadami fonetycznymi dialektu sycylijskiego i analogicznie reprodukowany przez Galicyjczyka zgodnie z lekcją dialektu galicyjskiego. Podobna, acz rzeczywista rewolucja miał miejsce w XX wiecznych Chinach.

Sceptyczni Czytelnicy nadal mogą mieć pewną wątpliwość. Dlaczego, zwłaszcza na południu Chin, jedno, jako tako znane "narzędzie" – chiński klasyczny zastąpiono zupełnie obcą pisemną formą mandaryńskiego?

Wynika to z tego, że chiński klasyczny, jak już wcześniej wspomniałem, był trudny w odbiorze dla samych Chińczyków. Jednym z powodów jest jego przeraźliwa skrótowość. Na ogół jedno słowo to jeden znak, z tym że wraz z rozwojem świata do istniejących znaków dopisywano kolejne znaczenia. W językach chińskich ‘mówionych’ słowa są zazwyczaj dłuższe, często, wydaje się, że bez sensu, złożone z dwóch ideogramów oznaczających prawie (albo dokładnie) to samo, ale właśnie to wzajemne sąsiedztwo pozwala na bardziej precyzyjne zarysowanie pola semantycznego. Innymi słowy, łatwiej wydedukować, co autor tekstu miał "na myśli".
Drugi powód związany jest z tym, że w tekstach pojawiają się, najczęściej złożone z czterech znaków, pewnego rodzaju cytaty – które mogły być fragmentem dowolnego, szerzej znanego tekstu napisanego wcześniej. Problem polega jednak na tym, że ten „cytat” często jest zrozumiały dopiero wtedy, gdy znamy jego kontekst, a co za tym idzie, jako czytelnicy musielibyśmy wpierw zidentyfikować ten ‘cytat’, rozpoznać jego pochodzenie i dopiero wtedy, po przypomnieniu sobie tła tego ‘wycinka’, możemy zrozumieć, co autor chce nam przekazać (oprócz tego, że przy okazji zamierza popisać się swoją erudycją). To powodowało, że język ten wymagał od czytelnika dużego przygotowania i głębokiej znajomości klasycznych dzieł. Do dziś we współczesnych językach chińskich zachowało się dużo (kilkadziesiąt – sto tysięcy) takich powiedzeń, ale na ogół są one tylko rodzynkami w tekście i czasem wybijają się z niego swoją ‘niegramatycznością’. Przykładem takiego celnego ‘idiomu’ (成語) jest: 畫蛇添足 (dosłownie: rysować / rysunek, wąż, dodać / co więcej, stopa / łapa) czyli "narysować węża i [dorysować] mu łapy", albo "narywać węża z (dodatkowymi) łapami". Konstrukcja ta doskonale oddaje sytuację każdego polskiego petenta (dowolnego urzędu), w starciu z polskimi – współczesnymi mandarynami pytającymi w niemal każdym formularzu wpierw o pesel, a potem o datę urodzenia. 畫蛇添足 – to po prostu „(z)robić coś zbędnego”.
Trzeci powód jest ściśle związany z ograniczoną funkcjonalnością – przeczytany na głos tekst w języku chińskim klasycznym (zgodnie z wymową w języku kantońskim, a tym bardziej w mandaryńskim) jest z reguły niezrozumiałym zlepkiem sylab (przyczyna to zbyt krótkie 'słowa' i mała liczba rozróżnialnych fonetycznie sylab we współczesnych językach chińskich, co powoduje, że każda z usłyszanych sylab może odpowiadać jednemu z kilkudziesięciu homofonicznych (w językach chińskich) znaczeń).

Mam świadomość, że powyższy artykuł, z powodu swojej skrótowości, jest jedynie niemrawym wstępem do problematyki mnogości rejestrów. Niestety nie daje się tego zjawiska bezpośrednio porównać do względnie prostej sytuacji językowej, z jaką mamy do czynienia we współczesnej Polsce. Mam nadzieję, że konkretne przykłady, które ukażę w kolejnych tekstach pozwolą jeśli nie zrozumieć, to przynajmniej zaakceptować specyficzną zasadę odpowiedniości stylu współczesnego chińskojęzycznego świata.

[1] Mieszanie różnych kodów np. pisma ideograficznego z angielskimi słowami wplecionymi w konstrukcje gramatyczne języka chińskiego; np.: O 唔 OK呀？; oł1 m4 oł1 kej1 a3 ?; "(wszystko) w porządku?".

[2] Z europejskiego punktu widzenia można by je nazwać ojczystymi.

[3] W 1997 r. Hong Kongu, na zasadzie doktryny „jeden kraj – dwa systemy”, powrócił do Chin.

[4] W 1999 r. Macau, zgodnie z tą samą, co wyżej koncepcją, zostało przyłączone do Chin.

Literatura:

Künstler M.J. Języki chińskie. Warszawa: Wydawnictwo akademickie Dialog, 2000.
Baker H., Ho P.K. Teach Yourself Cantonese, London: Hodder Education, 2006.
Matthews S., Yip V. Cantonese: A Comprehensive Grammar, London and New York: Routledge, 1994.
Bauer R.S. Written Cantonese of Hong Kong; Cahiers de linguistique – Asie orientale, 1988, Tom 17.
Chan T. Orthographic Change: Yue (Cantonese) Chinese Dialect Characters in The Nine-teenth and Twentieth Centuries. Ohio : The Ohio State University, 2001.

Zobacz również: